“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

BAHO BERING: 
Qo„shni yigitning ozini bunday tutishini qanday izohlaysiz?
Shundan keyin nima bo‗ldi, nima qo‗ydi — hozir esimda yo‗q, faqat kotibning 
ombirdek metin changalidan chiqdimu tomog‗imni g‗ip bo‗qqan ko‗z yoshini yuta-
yuta, saf-saf bo‗lib o‗tayotgan baxtli tengdoshlarim yonidan katta ko‗cha tomon 
otildim... 
Dadamlar hibsga olingandan so‗ng uch-to‗rt oy o‗tdi hamki, u kishi bilan biror 
marta ko‗risha olmadik. Butun shahar hanuz tahlikada, hamma joyda, hatto 
maktablarda ham dushman qidirish hamon davom etardi. Sira esimdan chiqmaydi. 
O‘sha yili ulug‗ rus shoiri Pushkin vafotining 100 yilligi nishonlanar edi. Bu g‗amgin 
sanaga atalib qanaqa tadbirlar belgilandi, qanaqa kitoblar chiqarildi, qanaqa majlislar, 
adabiy kechalar o‗tkazildi — buni bilmayman. Ammo o‗sha sanaga atalib o‗quvchilar 
uchun daftar chiqarilgani yodimda. Million-million nusxada chiqarilgan bu 
daftarlarning oldi muqovasida bolalikdan hammamizga tanish jingalak soch, 
habashchehra shoirning surati solingan, muqovaning oxirgi betiga esa shoir 
ertaklaridan biriga chizilgan surat berilgan edi. Avval boshda hech qanday gap yo‗q 
edi. Keyin to‗satdan shaharda, jumladan men o‗qiydigan maktabda ham vahimali 
mish-mishlar tarqaldi. Go‗yo Pushkin yubileyiga chiqarilgan bu daftarlar, 
to‗g‗rirog‗i, daftar muqovasidagi suratlarga aksilinqilobiy so‗zlar bitilgan emish! 
Kimki Pushkinning soch va soqollari, ayniqsa, muqova oxiridagi ertaklarga chizilgan 

---

suratlarni e‘tibor bilan ko‗zdan kechirsa, shoirning jingalak sochlariyu ertaklarga 
chizilgan suratlarni hushyorlik bilan nigohidan o‗tkazsa, makkorona bitilgan 
aksilinqilobiy so‗zlarni topishi mumkin emish!
TAHLIL QILING: 
Qanday qilib Pushkin suratiga va Pushkin ertaklariga chizilgan rasmlarga 
davlatga qarshi so„zlani yashirish mumkin?
Men o‗qiydigan 3-«A» sinfida yoshi anchaga borgan, tishlari to‗kilib qolgan, 
ammo juda muloyim, mehribon rus kampiri dars berardi. Bir oydan beri bu kampir — 
hozir ism-shariflari yodimda yo‗q — kasal bo‗lib, o‗rniga yosh tatar yigitcha dars 
bera boshlagan edi. Qattiq oqsoqlanib yuradigan bu yigitcha bizga qo‗shni bo‗lmish 
raykom kotibining qaynisi bo‗lib, dadam qamalganlaridan keyin menga o‗qrayib 
qaray boshlagan edi. Ammo hayotning o‗yinini qarangki, dadamlardan keyin bir 
hafta o‗tar-o‗tmas yosh o‗qituvchimizning pochchasi ham hibsga olinib, «xalq 
dushmani» deb e‘lon qilingan edi. Shu-shu battar mung‗ayib, avvalgidan battar 
oqsoqlanib qolgan o‗qituvchi menga achinib qaraydigan, yo‗lakdami, hovlidami — 
tanho yurganimni ko‗rsa, boshimni silaydigan bo‗lib qolgandi. «Pushkin suratlari 
ichiga qabih aksilinqilobiy so‗zlar yozilgan emish», degan gap tarqalgan kuni yosh 
o‗qituvchimiz sinfimizga juda xomush bir qiyofada kirib keldi. U mungli ko‗zlari 
bilan bolalarga uzoq tikilib turgach: 
— Bolalar! — dedi allaqanday yolvorib. — Qani, kecha tarqatilgan 
daftarlaringni olinglar-chi! Haligi... muqovalariga Pushkin surati solingan 
daftarlaringni aytyapman!.. Oldilaringmi? Ehtimol, eshitgandirsizlar, ashaddiy 
dushmanlarimiz makkorona chizilgan harflar vositasida SSSRga qarshi so‗zlar 
yozishipti! Bu mudhish so‗zlarni topgan bolalar bor. Ularning suratlari ertaga faxriy 
doskaga osiladi. Nahot bizning sinfimizda birorta hushyor o‗quvchi bola topilmasa? 
Qani, suratlarga yaxshilab qaranglar! Shoyad sizlar ham dushmanlarimizning bu 
qabih so‗zlarini topib, ularni fosh etsalaring! 
Yosh o‗qituvchi shunday deb menga o‗zgacha bir umid bilan qarab qo‗ydi. Har 
qalay menga shunday tuyuldiyu oldimdagi daftarga chizilgan suratlarga tikilib, jon-
jahdim bilan makkorona chizilgan harflarni qidira boshladim... 

---

Asablarim tarang tortilgan, miyam nazarimda lahcha cho‗qqa aylangan edi. 
«Nahot jonajon hukumatimizga qarshi yozilgan bu mudhish so‗zlarni topib, 
dushmanlarning kirdikorlarini fosh etolmasam? Yo‗q, topaman! Topganda ham 
birinchi bo‗lib topaman. Ikkinchi bo‗lishning foydasi yo‗q!.. To‗xta, shoir yelkasidagi 
mana bu gajak tola nimani eslatadi? «S» harfining o‗zginasi-ku!.. Uning yonidagi 
gazak-chi! U ham «S»! Uning yonidagisi ham!» Mana bunisi «R»ning o‗zginasi-ku! 
Voy, tavba! Bu battollar «SSSR» deb yozib qo‗yishibdi-ku, boyadan beri shuni ham 
ko‗rmapman-a?... Mana bu gajak tola-chi? Quyib qo‗ygandek «D» ku! Undan 
keyingi gajak-chi? «O»ning xuddi o‗zginasi-ku! «O» bo‗lgan joyda «L» ham bo‗lishi 
kerak? Mana «L»! Yonginasida esa «Oy»ga o‗xshash ikkita gajak qatorlashib turibdi! 
«Doloy SSSR!, ya‘ni «Yo‗qolsin SSSR!» degan gap-ku bu!».