O‘zbekiston endigina mustaqillikka erishgan 90-yillarning boshlarida yosh

3.3.Donning o‘z-o‘zidan saralanishi. 
Ma’lumki saqlashga qabul qilingan don massasi xech qachon bir turli 
bo‘lmaydi. Uning tarkibida turli og‘ir va yengil aralashmalar mavjud bo‘ladi
shuningdek donlar bir xilda yetilmagan va 1000 donasining vazni xech qachon bir 
hil bo‘lmaydi. Bu esa donni qabul qilishda, ya’ni ombor yoki elevatorlarga
joylashtirishdagi tukilish jarayonida don og‘irligi va tarkibidagi turli aralashmalar 
miqdori hamda turiga qarab, o‘z-o‘zidan saralanib qolishiga olib keladi. Don
massasini tashishda, joylashtirishda va transportyor lentalaridagi xarakatidan turli 
tebranma ta’sirlar natijasida yengil aralashmalar, gulqobiqli urug‘lar, puch donlar
saralanib don uyumining yuqorisiga tuplanib qoladi. Og‘ir aralashmalar, yirik va 
tuliq, pishgan og‘ir donlar (1000 donasining vazni bo‘yicha) uyumning pastki
qismiga joylashib qoladi. 
Donlarning o‘z-o‘zidan saralanishi ko‘pincha ularni silos elevatorlarga
joylashda ko‘zatiladi (6-jadval) Bunda yirik va og‘ir donlar va aralashmalar 
elevator tubiga tez tukiladi. Yengil aralashmalar va donlar sekinlik bilan to’kiladi.
Natijada uyumning ustki qismiga shuningdek havoning uyurma xarakati ta’sirida 
markazdan atrofga tarqalib elevator devorlarida to‘planib qoladi. Bu don hajmiy

---

---

og‘irligining o‘zgarishiga ham olib keladi. Masalan silosning markazida
joylashgan suli donining hajmiy og‘irligi 1g\lda 55,2-66,0 kg periferiyasida esa 
40,8-44,0 kgni tashkil etadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki elevator devorlari yaqinidagi donlarning namligi 
ham boshqa qismlardagiga nisbatan yuqoriroq, bo‘ladi. Bularning barchasi bu
joylarda xasharot va mikroorganizmlarning faoliyati uchun qulay muhitni yuzaga 
keltiradi.
Don massasini silos elevatorlardan bo‘shatish ham ularning yetarlicha o‘z-
o‘zidan saralanishiga olib keladi. Silos elevatorlardan turli vaqtlarda bo‘shatilgan
donlar sifati bo‘yicha bir-biridan keskin farq qiladi. 
6 - jadval.
Don massasini silosga joylashtirishda o‘z-o‘zidan saralanishi. 
Chiqa-
rishi

Hajm
og‘irligi 

g\l
Begona o’t 

urug‘lari

%
Chiqindi 

organik
fraksiya-

lar %
Yengil

aralashma-

lar,%

Ezilgan
donlar % 

Puch don-
lar,%

1
704,0

0,32
0,14

0,55
1,84

0,09
2
706,5 

0,34
0,04

0,51
1,90

0,13
3

708,5 

0,21
0,04

0,36
1,57

0,11
4

705,0 

0,21
0,04

0,35
1,99

0,10
5

677,5 

1,01
0,65

2,14
2,20

0,47
Masalan A.D.Syurupi nomidagi un kombinatida balandligi 22 m, diametri 6,2 

m bulgan silos elevatordan javdar donini bo‘shatish shuni ko‘rsatadiki, ma’lum

davr (3,5 soat) ichida chiqayotgan don massasi deyarli bir hil bo‘lgan. Keyingi 
bo‘shatishlarda esa don massasining sifati keskin pasaygan. Ayniqsa oxirgi 30
minut ichidagi bo‘shatilgan donda bu yaqqol namoyon bo‘lgan (7- jadval). 

---

---

7- jadval.
Javdar donini silos elevatordan bo’shatishda don massasining o’z-o’zidan 
saralanishi.
Namuna

tartib
raqami

Namuna

olingan
vaqt

Hajm og‘ir

-ligi

Ezilgan 

donlar %
Puch 

donlar %

Begona o’t 

urug‘lari

%

Yengil
organik

chiqindi
fraksiya 
1
Bo‘shatish 

boshida
658

0,9
1,1

2,2
0,2

2
30 minut 
o‘tgach
666

1,8
1,5

1,8
0,7

3
«1»

669
1,6

3,4
2,4

0,2
4
«2» 

658
2,3

3,9
3,5

0,6
5

«3» 

651
1,3

3,8
2,8

0,4
6

«z»zo 

minut
660

3,5
5,0

1,9
1,0

7
«3» 50

654
4,3

4,8
2,7

0,4
8

«4»05» 

632
1,8

5,6
4,2

1,1
9

«4» 20» 

632
1,4

2,9
2,1

0,8
10

«4»27»
576

2,5
13,9

6,5
9,1

11
«4»31

496
1,7

9,0
11,5

8,4
Don massasi o‘zoq, saqlanish jarayonida ham saralanishi mumkin. Saralanish 

don massasi uchun salbiy xususiyat xisoblanadi. Shuning uchun uni joylash,

saqlash va tashishda bu xususiyatni mumkin qadar oldini olish lozim. Bundan 
tashqari don massasining sifatini baxolashda mazkur xususiyat e’tiborga olinishi
lozim.

---

---