O‘zbekiston endigina mustaqillikka erishgan 90-yillarning boshlarida yosh
Don uyumining sorbsion xususiyatlari
Yüklə 244,65 Kb.
|
|
3.5. Don uyumining sorbsion xususiyatlari. Ma’lumki don uyumi namlik
bo‘g‘ va turli xidlarni tashqi muxitdan o‘ziga singdirib olish xususiyatiga ega. Don uyumidagi g‘ovaklik, unda kapillyarlar bo‘lishi yaxshi sorbent ekanligini bildiradi. Bu xid namlik va boshqa suyuqliklarni don uyumi tomonidan singdirilishi sorbsiya, aksincha ya’ni yuqoridagilarning don uyumidan chiqib ketishi adsorbsiya deyiladi. Don uyumlarining uglerod, azot, ammiak, turli kislota va boshqa birikmalardan hosil bo‘lgan g‘azlarni o‘ziga singdirib olishi ayniqsa kuchlidir. Donlarni tashish jarayonida transport vositalarining ishlashi natijasida chiqadigan turli gaz va bug‘larni ham don uyumi o‘ziga yengil singdiradi. Don uyumi tomonidan singdirilgan neft mahsulotlari xidini yo‘qotish juda qiyin. Shuning uchun don uyumini sorbsion xususiyatlarini chuqur bilish va tashish, joylash, saqlash jarayonlarida unga qat’iy e’tibor berilishi lozim saqlash omborlari va don tashuvchi transport vositalari umuman begona xidsiz bo‘lishi shart. Don uyumini saqlashda saqlash joylarini faol shamollatish, begona xid va gazlardan holi etish kabi tadbirlar ham don uyumining sorbsion xususiyatlariga uzviy bog‘langandir. Don uyumining xavodagi namlikni singdirib olishi, kapillyarlik va g‘ovak tuzilishga ega ekanligi uning suvga ta’sirchan mahsulotligini bildiradi. Ushbu xususiyat don
barcha komponentlari (don, mikroorganizmlar, zararkunandalar, donlararo bo‘shliqni to‘ldirib turuvchi xavo) uchun hosdir. Donga suv bug‘ining singishi va namligining ortishi xavoda suv bo‘g‘ining bosimi don yuzasidagi suv bug‘ining bosimidan yuqori bo‘lganda ruy beradi. Aksincha don yuzasidagi suv bug‘ining bosimi xavonikidan yuqori bo‘lsada uyumidagi suv bug‘i xavoga tarqaladi va namlik pasayadi. Kam almashinuv jarayoni don uyumi bilan xavo o‘rtasida uzviy bog‘langan holda o‘tib, ulardagi suv bug‘ining bosimi tenglashguncha davom etadi. Don uyumi va xavo namligi bosimlarining tenglashgandagi darajasi donning muvozanat namligi deb ataladi. Don uyumining muvozanat namligi don turiga va omborxona xaroratiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Don massasining muvozanat namligi tashqi ko‘rinishi yetilganligi, mahsulot o‘lchamlari va asosan kimyoviy tarkibiga ham bog‘liqdir. Ayniqsa moyli o’simliklar donlari muvozanat namligi g‘alla ekinlari donlariga nisbatan keskin farq qiladi deyarli ikki barobar kamdir.(4-7 jadval) Buni moyli usimlik donlari tarkibida yog‘ning ko‘pligi va gidrofil kalloidlarning kamligi bilan izoxlash mumkin. Don tarkibida yog‘ qancha ko‘p bo‘lsa u suvni shuncha kam singdiradi. 9-jadval Moyli o’simlik donlarining 22-25°C haroratidagi muvozanat namligi. O’simlik Xavoning nisbiy namligi % Bug‘doy 20,20 49,30
68,12
87,54
Kanakunjut
4,33
5,94
8,42
Kungaboqar
4,79
7,25
11,07
Xantal 4,07
6,85
9,44
16,4 0
Zig‘ir 4,10 5,50
7,99
12,45
Oq. xantal 4,35
6,84
10,1 9
-
7,28
11,5 7
18,0 0
5,10
8,95
13,97 18,89
Don uyumining issiqlik fizik xususiyatlari. Issiqlik fizik xususiyat asosan don uyumida issiqlik almashinuvi natijasida ruy beradi. Bu xususiyatni saqlash, quritish va faol shamollatishda inobatga olish zarur. Don uyumlarining issiqlik o‘tkazish koeffitsiyenti 0,42-0,94 klj (kg°S) atrofida bug‘doyning aloxida donida esa 0,68 klj bo‘ladi. Don uyumining past darajada issiqlik o‘tkazishi qobiliyati uning organik, tarkibi va xavoning mavjudligiga bog‘liq, bo‘lib, unda issiqlik o‘tkazish koeffitsiyenti bor yo‘g‘i 0,084 kljni tashkil etadi. Don uyumida namlik miqdori ortishi bilan unda issiqlik o‘tkazuvchanligi kuchayadi, ammo nisbatan olganda pastligicha qoladi. Xarorat o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti mahsulotlarda harorat o‘zgarishining tezligi uning issiq, inersiya xususiyatlarini bildiradi. Don uyumi juda past harorat o‘tkazuvchanligi xususiyatiga ya’ni yuqori issiq, inersiyasiga egadir. Don uyumlarining harorat o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti pastligining ijobiy ahamiyati shundaki yaxshi rejim tashkil etilgan omborlarda yilning issiq, muddatida ham don uyumida qo‘yi xarorat sao‘lanadi. Aksincha uning salbiy tomoni 1x1 shundaki, fiziologik jarayonlarni qulay sharoitlarda utishi natijasida ajraladigan issiqlik don uyumlarida urnashib qolishi va uning o‘z- o‘zidan qizishini yuzaga keltirishi mumkin. Don uyumida haroratning o‘zgarish tezligi donni saqlash usuli va omborxona turiga bog‘likligini nazarda tutmoq kerak. Oddiy omborlarda don uyumining balandligi unchalik yuqori emas va uncha atmosfera havosi yetarlicha ta’sir etadi. Bunga bog‘lik, holda bu yerda harorat o‘zgarishi nisbatan jadaldir. Elevator xirmonlarida atmosfera ta’siri sust, chunki yomon issiq, o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan devorlar bilan ximoyalangan bo‘ladi. |