O‘zbekiston endigina mustaqillikka erishgan 90-yillarning boshlarida yosh
II Bob.Turli don ekinlarining tavsifi, kimyoviy tarkibi va xalq
Yüklə 244,65 Kb.
|
|
II Bob.Turli don ekinlarining tavsifi, kimyoviy tarkibi va xalq
xo‘jaligidagi ahamiyati. Javdar muhim oziq-ovqat ekinlaridan biri hisoblanadi. Uning doni qimmatli oqsil va vitaminlarga (A, B, E) boy bo‘ladi. Doni tarkibida "o‘rtacha 12,8 % oqsil, 53,5 % kraxmal, 2,1 % yog‘, 10,7 % kletchatka va 1,7 % kul bor . Javdarning poyasi poxolpoya, 5-6 bo‘g‘imli, bo‘yi 1,2-2 m, ildizi popuk ildiz, to‘planishi o‘rtacha (4-8) bo‘lgan o‘simlikdir. To‘pguli murakkab boshoq. Doni cho‘ziq ovalsimon shaklda, chiziqsimon o‘yiqli, uchi popukli, yashil, sariq, jigarrang tusli bo‘ladi. 1000 dona don doni vazni 18-35 g. Donlarning o‘rtacha kimyoviy tarkibi (foiz). 1-jadval. Don turlari Suv Oqsil Moy Qandlar Kraxmal Kletchatk a Kul 1
3 4
6 7
Bug’doy 14,0 16,1 2,2 4,3
2,7
Javdar
2,1 1,0 53,5
1,7
13,5 10,0 6,2 1,1
10,7
Arpa
2,4 1,3 48,1
2,4
13,5 11,2 3,9 1,9
7,9
Grechixa 14,0 10,8 3,2 1,5 52,9
2,0
14,0
4,6
55,2
3,9
1,6
3,5
Makkajo’xori 14,0 8,3
1,6
2,1
Dukkakli donlar
14,0 20,5 2,0 4,6
5,7
Loviya
2,0 3,2 43,4
3,6
14,0 23,5 2,0 2,8
3,8
Soya
17,3 5,7 3,5
5,0
mollariga berilganda ular tez semiradi, ularning go‘sht va sut mahsuldorligi yuqori bo‘ladi. Somoni mollar uchun to‘shama sifatida ishlatiladi, shuningdek undan mato to‘qiladi, qog‘oz va boshqa materiallar ishlab chiqariladi. Chorva mollari uchun erta bahorgi ko‘kat oziqa sifatida ham ekib yetishtiriladi. Arpa eng muhim don ekini hisoblanadi. Bir yillik o‘simlik, poyasi poxolpoya, 4-6 bo‘gimli, bo‘yi 40-90 sm, lentasimon bargli, popuk ildizli o‘simlik. To‘pguli boshoq. Doni ovalsimon yassi shaklda, po‘stli, 1000 donasining vazni 30-50 g. Arpa kimyoviy tarkibi jihatidan oqsil va kraxmalga boy (1 - jadval), to‘yimli don hisoblanadi. Arpa jahonda yetishtirilishi bo‘yicha bug‘doy, guruch, makkajo‘xoridan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Arpa donida 45-67% kraxmal, 7-26% oqsil, qand moddasi pentozaklar, kletchatka, yog va minerallar, A,B,D, E gruppa vitaminlari hamda turli fermentlar mavjud. Arpa donidan un «perlovaya», «yachnevaya» yormalari olinadi va kvas, pivo kabi mahsulotlar tayyorlanadi. An’anaviy meditsina amaliyotida yirik tuyilgan arpa donidan tayyorlangan shilliqli qaynatmalar oshqozon-ichak yo‘li yalliqlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xastaliklar uchun foydali hisoblanadi. Arpa xalq xo‘jaligida yem-xashak, texnika maqsadlarida va oziq-ovqat sifatida ishlatiladi. Doni chorva mollari uchun to‘yimli yem, somoni pichan hisoblanadi. Arpa donidan sanoatda spirt, solod ekstrakti olinadi. Shuningdek arpa yormasi va arpa uni olinadi. Arpa uni bug‘doy yoki suli uniga qo‘shilgan holda ishlatiladi Makkajo‘xori donli ekinlar ichida o‘zining biologik xususiyati bilan ajralib turadi. Uning bo‘yi nihoyatda baland (2-5 m), poyasi dag‘al, ichi g‘ovak (po‘kak bilan to‘lgan) bo‘ladi. U bir uyli ikki jinsli o‘simlik, ya’ni poyasining uchidan erkak guli ro‘vak, barg qo‘ltig‘idan urg‘ochi guli so‘ta chiqaradi. Ildizi baquvvat, qo‘shimcha ildizli bo‘ladi. Doni yirik, yumaloq-oval, turli rangda (sariq, oq, binafsha rang) bo‘ladi. 1000 donasining vazni 250-500 g. Doni kraxmalga juda boy (1 -jadval). Makkajo‘xori donlari o‘z tarkibida kraxmal, yog‘, pentozanlar, alkoloid moddalar, zeaksantin, zeakarotinlar, kveretsetin, flavon va perovinograd kislota, B1, B2, B6 vitamini, nikotin hamda paktoten kislotalari, biotip hamda bir qator foydali omillarni saqlaydi. Makkajo‘xori doni va uni tuyib qilingan mahsulotlar organizmda mavjud bo‘lgan hayotiy biokimyoviy jarayonlarda faol ishtirok etadi. Keyingi vaqtlarda makkajo‘xori yog‘ining shifobaxshligi, uning organizmdagi xolesterin moddasini kamaytirishi aniqlandi. Makkajo‘xori O‘zbekiston sharoitda juda yaxshi o‘sadigan madaniy o‘simliklardan biri hisoblanadi. Makkajo‘xori issiqsevar o‘simlik, o‘suv davri 90- 150 kun. Donlari tuproq harorati 10°C bo‘lganda 10-12 kunda unib chiqadi, +20°C +24°C da normal rivojlanadi. Makkajo‘xori serhosil ekin, oziq-ovqat, yem-xashak va texnik maqsadlarda ishlatiladi. Doni barcha turdagi chorva mollari va parrandalar uchun juda to‘yimli ozuqa hisoblanadi. Poyasidan qimmatli silos tayyorlanadi. Donidan un va yorma olinadi. Dumbul so‘talari sevimli taom, shuningdek konserva xom ashyosi hisoblanadi. Makkajo‘xoridan sanoatda kraxmal, spirt, glyukoza patoka va sirka kislotasi olinadi. Poyasidan qog‘oz, linolium, yelim, viskoza va kinolenta tayyorlanadi. Umuman olganda makkajo‘xoridan 200 dan ortiq mahsulotlar tayyorlanadi. Suli bir yillik o‘tsimon o‘simlik. Poyasi 40-80 sm, poxolpoya, barglari lentasimon, ildizi popuk ildiz. To‘pguli ro‘vak. Doni cho‘ziq -oval shaklda, uchi ingichka, yuzasi tukli, 1000 donasi vazni 20-40 g. Kimyoviy tarkibi jihatidan to‘yimli moddalarga boy ( 1 -jadval). Suli doni tarkibida 10-14% oqsil bo‘lib, u almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar (arginin, lizin, tripfotan)ga boyligi bilan ajralib turadi. Suli yog‘ saqlashda bug‘doy, javdar hamda arpadan yuqori turadi. Uning tarkibida 6,5% gacha yog‘ mavjud. Bundan tashqari suli doni tarkibida trigonellin, xolin, tirozin, avenin kabi moddalar uchraydi. Suli donidan tayyorlangan yormalar va suli donachalari (xlopya) bolalar uchun foydali ozuqa mahsulotlari hisoblanadi. Suli asosan yem-xashak ekini hisoblanadi. Aralash yemlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Ko‘kat oziqa sifatida ekiladi. Doni ozik-ovqat sanoatida yorma, kisel, galet tayyorlashda ishlatiladi. Uni va talqoni bolalarbop hamda parhez taomlar pishirishda ishlatiladi. 2. Yormabop ekinlar. Sholi suvda o‘suvchi bir yillik o‘simlik, poyasi pishiq poxolpoya, 4-6 bo‘g‘imli, bo‘yi 50-90 sm, barglari lentasimon, ildizi popuk ildiz, to‘planishi juda yaxshi (5-12). To‘pguli ro‘vak, doni gul qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi. Po‘stli 1000 dona donining vazni 27-34 g. Sholi guruchi qimmatbaho, to‘yimli moddalarga boy (1-jadval) don hisoblanadi. Sholi xalq xo‘jaligida juda keng qo‘llaniyaadi. Uning gurchidan turli- tuman taomlar pishiriladi. Tabobatda parhez va dori-darmon taomlari sifatida iste’mol etiladi. Sholi guruchidan sanoatda spirt va kraxmal olinadi. Guruch uni non yopishga yaroqli emas, chunki unda qovushqoqlik xususiyatini beradigan kleykovina moddasi bo‘lmaydi. Guruch kraxmali to‘qimachilik sanoatida juda qadrlanadi, meditsinada esa undan yuqori sifatli upa kukunlari tayyorlanadi. Don murtaklaridan texnik ahamiyatga molik bo‘lgan yog‘ olinib, undan sovunlar hamda shamchiroqlar tayyorlanadi. Kepagi chorva mollari uchun to‘yimli yem hisoblanadi. Sholi poxoli to‘yimli pichan. Shuningdek undan sifatli qog‘oz, arqon va qanorlar tayyorlanadi. Grechixa muhim oziq-ovqat ekinidir. U asosan yorma olish uchun ekiladi. Qisqa muddatda pishib yetiladigan o‘simlik. Grechixa tik o‘suvchi o‘tsimon o‘simlik hisoblanadi. Barglari oddiy, cho‘ziq yuraksimon shaklda. Poyasi poxolpoya. Mevalari uchburchaksimon shaklda, och qo‘ng‘ir tusli. Grechixa doni kimyoviy tarkibi jihatidan juda to‘yimli (1-jadval), hamda organik moddalar, turli xil mineral to‘zlar, inson organizmi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan B1, B2 vitaminlariga boy hisoblanadi. Tabobatda tez hazm bo‘luvchi parhez taom sifatida ishlatiladi. Unidan non va quymoq pishiriladi. Qandolatchilikda xom ashyo sifatida foydalaniladi. Tariq yorma uchun yetishtiriladigan eng muhim ekin. Poyasi past bo‘yli (40- 70 sm) poxolpoya. Barcha boshoqdosh ekinlar singari uning ildizi xam popuk ildiz, barglari lentasimon bo‘ladi. To‘pguli ro‘vak. Mevasi mayda, yumaloq shaklda, gul qobig‘iga o‘ralgan bo‘ladi. Gul qobig‘iga o‘ralgan mevalari to‘qsariq, qizg‘ish tusda, 1000 donasining vazni 11-17 g. keladi. Tariqning gul qobig‘idan ajratilgan mevalari sok deb atalib, u juda to‘yimli, xushta’m mahsulot hisoblanadi. Tariq soki tarkibida ko‘p miqdorda kraxmal, moy va oqsil mavjud ( -jadval). U asosan oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi. Tariq, sokidan olingan un arpa uniga qo‘shib ishlatiladi. Tariq doni va kepagi parrandalar va chorva mollari uchun to‘yimli oziqa hisoblanadi. Poxoli pichan sifatida ishlatiladi. Oq jo‘xori eng muhim don, yem-xashak va texnik ekinlar guruhiga kiruvchi o‘simlik hisoblanadi. Poyasi makkajo‘xori singari baland (2-4 m) va tik o‘suvchi, ichi g‘ovak o‘zak bilan to‘lgan, hamda yaxshi to‘planadi. Ildizi kuchli o‘suvchi popuk ildiz. Barglari makkajo‘xori kabi yirik, lentasimon shaklda. To‘pguli ro‘vak. Doni oval shaklda, 1000 donasining vazni 25-50 g. Oq jo‘xori doni tarkibida ko’p miqdorda kraxmal, oqsil va moy bo’ladi (1- jadval). Undan qimmatli yorma va un olinadi. Oq jo‘xori uni va yormasi oziq- ovqat sanoatida keng ishlatiladi, xushta’m taomlar pishiriladi. Uning poyasi va doni chorva mollari uchun qimmatli ozuqa hisoblanadi. Poyasidan silos, pichan, donidan esa to‘yimli yemlar tayyorlanadi. Oq jo‘xori poyasi o‘zagi qandga boy bo‘ladi, undan sanoatda sirop olinadi, shuningdek kraxmal-patoka, spirt olish uchun xom ashyo sifatida foydalaniladi. 3. Dukkakli ekinlar. No‘xat mamlakatimizda keng tarqalgan dukkakli ekinlardan biri hisoblanadi. Uning poyasi ko‘pincha yotib o‘sadi, buyi 50-250 sm. Ildizi o‘q ildiz bo‘lib, ildizida azot to‘playdigan juda ko‘p mikrotugunaklar hosil qiladi. Bargi juft patsimon, jingalakli. Guli oq Mevasi 3-10 donli dukkak. Doni yirik, yumaloq. 1000 donasining vazni 50 dan 400 g gacha. No‘xat doni asosan oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi. Uning tarkibida ko‘p miqdorda oqsil va qandlar (1-jadval), inson organizmi uchun zarur bo‘lgan A, B1, B2, C vitaminlar, mineral moddalar mavjud. No‘xatning ko‘k va pishgan donlaridan oziq-ovqat sanoatida qimmatbaho konservalar tayyorlashda xom ashyo sifatida foydalaniladi. Poyasi va to‘foni chorva mollari uchun ozuqa sifatida ishlatiladi. No‘xat poyalari ko‘kat o‘g‘it va qimmatli silos olish uchun dam yetishtiriladi. No‘xat yorug‘lik sevar, issiqqa talabchan, qurg‘oqchilikka va sho‘rga chidamli, tuproq harorati 3-5°C bo‘lganida doni o‘sa boshlaydi, maysalari 8°S sovuqqa chiday oladi. O‘suv davri 70-100 kun. Asosan, lalmi yerlarda o‘stiriladi. Loviya eng ko‘p tarqalgan oziq-ovqat ekinlaridan biridir. Loviyaning poyalari uzun (50-250 sm), yotib yoki ilashib o‘sadi. Barglari toq patsimon murakkab barg. Ildizi o‘q ildiz. Gullari yirik oq va och binafsha rang tusda. Mevasi 6-10 donali dukkakdan iborat. Doni tur va navlariga bog‘liq holda turli tuman ko‘rinish va ranglarga ega (yarimoysimon, yassi ellipssimon; rangi oq, pushti, qizg‘ish, ola-bula va hokazo). 1000 donasining vazni 70 dan 450 g gacha. Loviya doni ko‘pgina to‘yimli moddalar va oqsilga boy (1-jadval). U asosan oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyosi hisoblanadi. Loviya donidan turli xil mazali taomlar, salatlar hamda konservalar tayyorlanadi. Poyasi chorvachilikda silos va pichan sifatida ishlatiladi. Soya turli maqsadlarda ishlatiladigan eng qimmatli ekinlardan biri hisoblanadi. Poyasi tik o’sadi, bo‘yi 45-110 sm. Barglari toq patsimon murakkab barg. Ildizi o‘q ildiz. Gullari o‘rtacha yiriklikda. Mevasi 2-3 donli dukkakdan iborat. Soya oziq-ovqat, texnikaviy va yem-hashak ahamiyatiga ega. Tarkibida oqsil va yog‘larning ko‘pligi jihatidan dukkakli ekinlar orasida birinchi o‘rinda turadi (1-jadval). Soya A, B, C, D, E vitaminlari va mineral moddalarga boy qimmatli ekin hisoblanadi. Soyadan sut, suzma, smetana, pishloq tayyorlanadi. Chunki unda sutdagi kabi kazein moddasi bor. Doni oziq-ovqat mahsuloti sifatida keng ishlatiladi, unidan konditerlik konfetlar tayyorlanadi. Soyadan xushta’m yog‘ olinadi, shuningdek sovun, lak, bo‘yoq tayyorlashda ishlatiladigan texnikaviy xom ashyodir. Soya kunjarasi juda ham to‘yimli ozuqa hisoblanadi. Poyasidan pichan, silos, tayyorlanadi. Soya yaylov ekini sifatida ham ekiladi. |