O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

FONOLOGIYA NAZARIYALARI
Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o'rganish ikki davrga bo'linadi:
1. “Fonema” tushunchasi paydo bo'l­gunga qadar davr. By davrda fonema va tovush hamda harf­lar o'rtasidagi farq aniq ko'rsatilmay, tovushlar talaffuzining so'zlar­dagi ma'lum holatlarda etimologik o'zgarish­lariga ko'p­roq e'tibor berilgan.
2. Fonologiya nazariyala­rining yuzaga kelish davri. Bu davr XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, XX asrda ham davom etdi. Bu davrda tovush va harf hamda fonema tushunchalari o'rtasidagi farqlar oydinlashdi va keyin­cha­lik bo'g'in, urg'u hamda intonatsiyaning tildagi funksio­nal tomonlari o'rganila boshlandi. “Fonema” tushunchasi va terminini birinchi taklif etganlar qato­ri­da fonologiyaning asoschisi, mashhur rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene (1845-1929), uning talantli shogirdi N.V. Krushevskiy (1851-1887), fransuz olimi P. Passi, ingliz tilshunosi G. Suit, shvetsariyalik taniqli tilshunos Ferdinand de Sossyur, rus olimi I.K. Uslar kabilarning nomlari bor. Shu kungacha “fonema” tushunchasiga bir qancha ta'riflar berildi, biroq termin o'zi­ning chuqur negiziga ega bo'lganligi tufayli saqlanib kelmoqda. Hozirgacha tilshunoslikda quyidagi fonologiya nazariyalari yaratildi:
1. I.A. Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya nazariyasi. Bu nazariyaga ko'ra “fonema” tildagi tovushlarning psixik ekvivalenti yoki tovush tushunchasi­ning kishi ongida his etilgan birligidir. I.A. Boduen de Kurtene ko'rsatishicha, fonema tildagi morfologik, sintaktik va semasiologik (ma'no-mazmun tomoni) tushunchalar bilan bog'langan fonetik birlikdir.¹ U morfemalardagi tovush almashinuvida ayniqsa ahamiyatli­dir. I.A. Boduen de Kurtenening fonologiya nazariyasi keyingi tilshunoslikdagi ilmiy qarashlarning kelib chiqishida katta ahamiyatga ega bo'ldi.
2. I.A. Boduen de Kurtenening talantli shogirdi akademik L.V. Shcherba (1880-1944) o'z ustozining qarashlarini rivojlantirdi va fizik fonologiya nazariyasini yaratdi. L.V. Shcherba ko'rsatishicha, har bir nutq tovushi umuman boshqa nutq tovushlari kabi qandaydir fizik, mexanik hodisa hisoblanadi. Jonli nutqda juda ko'p turli tovushlar talaffuz etiladi. Bu tovushlar tildagi so'z va so'z shakllarining ma'nolarini farqlay oluvchi soni jihatdan kam bo'lgan tovush tiplariga birla­shadi. Bunday tovush tiplari fonemalar deyiladi. Umu­miy tushuncha hisoblanuvchi fonemaning yakka holda nutq­da talaffuz qilinuvchi vakili fonemaning ottenkasi deb ataladi.¹ L.V. Shcherba bu ta'rifda materialis­tik dia­lektikaning umumiylik, yakkalik va alohidalik kategoriyasini fonologiyada qo'llagan. Uning ilmiy qa­rash­lari­dan hozir ham rus tilshunosligida foyda­lanil­moqda.
3. L.V. Shcherbaning shogirdlari keyinchalik rus tilshunosligida ikki fonologik oqimga bo'lindilar. Bu ikki oqim bir-biriga zid bo'lmagan va faqat ilmiy baxs yordamida rus tilshunosligini rivojlantirishga katta hissa qo'shayotgan Moskva va Peterburg fonologiya maktablari nazariyalarini tashkil etadi. Moskva fonologiya maktabining vakillari mashhur rus tilshunoslari – A.A. Reformatskiy (1900-1978), P.S. Kuznetsov (1899-1968), V.N. Sidorov, R.I. Avanesov, M.V. Panov, A.M. Suxotin va boshqalardir. Peterburg fonologiya maktabining vakillari taniqli rus tilshunoslari – L.V. Zinder, M.I. Matusevich, A.N. Gvozdev, V.I. Litkin, Yu.S. Maslov va boshqalardir.
Moskva va Peterburg fonologiya maktablarining ilmiy qarashlaridagi asosiy farqlanishlarni ko'rsatib o'tamiz. Moskva fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishida morfema tushunchasiga, ya'ni tilning eng kichik ma'nodor birligiga suyanadi. Bunda morfemalardagi tovush almashuvida ishtirok etuvchi tovushlar bir fonemaga birlashtiriladi. Masalan, вода (vada), воды (vodы), na воду (na vъdu) morfemalaridagi /o/a/'/ tovush almashinuvi bir /o/ fonemasining variantlari hisoblanadi.
Peterburg fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishda so'z shakli tushunchasidan kelib chiqadi va yuqo­ri­da keltirilgan misoldagi /o/, /a/, /ъ/ tovushlarining har birini alohida fonemaning vakili sifatida qaray­di. Bu ikki qarash o'rtasidagi tafovutlar yana kuchli va kuchsiz pozitsiyalar munosabatida, fonemalar almashuvi, fonologik neytralizatsiya va boshqa masalalarda ko'rina­di.¹ Har ikki fonologiya maktabining nazariya va metodlari ko'pchilik tillarning fonemalar sistemasini ilmiy tadqiq etishda muvafaqqiyat bilan qo'llanib kelmoqda.
4. Rossiya olimi S.I. Bernshteyn tomonidan taklif etilgan fonologiya nazariyasi alohida qarashlari bilan ajralib turadi va u aniq tillarni tadqiq etishda juda kam qo'llangan. Turkiy tillar fonetika va fonologiyasini yoritishda I.A. Boduen de Kurtene va L.V. Shcherba traditsiyalariga asoslangan nazariya va metodlarni mashhur turkolog olimlar V.V. Radlov (1837-1918), V.A. Bogoroditskiy (1857-1941), YE.D. Polivanov (1891-1938), N.K. Dmitriyev (1898-1954), S.YE. Malov (1880-1957) kabilar rivojlantirdilar.
O'zbek tili va shevalarini o'rganishda katta xizmat qilgan yirik rus olimi YE.D. Polivanov ham Boduen de Kurtenening talantli shogirdlaridan biri edi. YE.D. Polivanov alohida fonologiya nazariyasini yaratmagan bo'lsa ham ustozining fonemaga psixologik va morfologik qa­rash­larini ko'proq funksional jihatdan asoslashga urun­di va ularni turkiy tillari hamda boshqa ko'pgina tillar misolida izohlab berdi. “Fonema” termini va tushunchasini turkologiyaga birinchi marta 1920 yillarda taniqli olim N.K. Dmitriyev kiritgan² bo'lsa, uni o'zbek tilshunosligida birinchi bor o'sha yillarda prof. YE.D. Polivanov qo'llagan.
Chet el tilshunosligida keng tarqalgan fonologiya nazariyalari quyidagilardir: