O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov

2. Isbot va raddiyaning turlari 
Isbotlash shakliga ko‘ra ikkiga, ya’ni bevosita va bilvosita turlarga 
bo‘linadi.
Bevosita isbotda isbotlash dalillardan tezisga qarab boradi. Tezisning 
chinligi bevosita dalillar vositasida asoslab beriladi. Bunday isbotlash 
quyidagicha ifodalanishi mumkin, ya’ni «a, v, s…» dalillardan «k, j, l…» 
chin hukmlar, ulardan esa isbotlanishi lozim bo‘lgan D tezisining kelib 
chiqishini ko‘rsatib beradi. 
Masalan: «Ba’zi tinglovchilar a’lochidir», degan tezis «ayrim a, v, s 
tinglovchilar a’lo o‘qishadi», degan asos va dalillardan kelib chiqadi. 
Bilvosita isbot – tezisning chinligini antitezisning yolg‘onligini 
isbotlash orqali keltirib chiqarishdir. Vositali isbot to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
isbotlash uchun dalillar yetarli bo‘lmagan vaqtda qo‘llaniladi. 
Isbotlash quyidagi ketma-ketlikda tuziladi: Tezisga qarama-qarshi 
bo‘lgan antitezisni shakllantiriladi. Antitezis – tezisga zid bo‘lgan hukm. 
105

---

Yuqoridagi «Ba’zi tinglovchilar a’lochi» degan juz’iy tasdiq hukmidan 
«Hech bir tinglovchi a’lochi emas» degan umumiy inkor hukm, ya’ni 
antitezis kelib chiqadi. Antitezisni shartli ravishda chin hisoblab, mantiqiy 
xulosalasak, har bir alohida olingan tinglovchilarning a’lo o‘qimasligi 
haqida yolg‘on xulosa kelib chiqadi. Demak, xulosaning yolg‘onligidan 
antitezisning yolg‘onligi, antitezisning yolg‘onligidan esa tezisning 
chinligi kelib chiqadi. Demak, tezis isbotlandi. 
Ayiruv vositali isbotlashda tezis sof ayiruvchi (dizyunktiv) hukmning 
bir a’zosi bo‘lib, uning chinligi boshqa a’zolar (antitezis)ning xatoligini 
ko‘rsatish orqali asoslanadi. Masalan, jinoyatning qasddan yoki 
ehtiyotsizlik orqasida sodir etilganligi tezis bo‘lib, unda mazkur 
jinoyatning ehtiyotsizlik tufayli sodir etilmaganligi tasdiqlansa, u holda 
jinoyatning qasddan sodir etilganligi isbotlanadi.