O‘zbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi

II BOB. BOSHLANGICH TA'LIM O'QITUVCHISINING SHAXSIY-KASBIY RIVOJLANISHINI PSIXOLOGIK QO'LLAB-QUVVATLASHNING MAZMUN, SHAKL VA USULLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi shaxsini rivojlantirishning psixologik – pedagogik aspektlari
Hozirgi zamonaviy jamiyat oliy ta‘limdan keyingi ta‘limga boy ichki madaniyatga ega bo‘lgan har tomonlama yetuk ijtimoiy faol shaxslarni talab qilmoqda. Chunki shaxsiy sifatlar pedagogik kasb va maktab davrida shakllangan shaxs xarakteri o’rtasidagi o‘zaro ta‘sirni oldindan ko‘rishga imkon beradi.
Shunday qilib, pedagogik faoliyat – bu o‘qituvchining o‘zini tutishi, uning jarayonida talabalar bilan munosabatlari namoyan bo‘ladi, o‘zgartiriladi va rivojlanadi. Shuning uchun, pedagogik professionallikning faoliyat bilan bog‘liq xususiyati bilan bir qatorda uning mazmunini ochishda shaxsiy jihat alohida ahamiyat kasb etadi, chunki o‘qituvchining shaxsiyati murakkab, boy bo‘lgani uchun, u pedagogik faoliyatini belgilaydi va shuning uchun uni keyingilarning unumdorligini pasaytirib bo‘lmaydi.
Bundan tashqari, pedagogik professionallikning shaxsiy dunyoqarashini rivojlantirish, ayniqsa istiqbolli o‘qituvchining o‘zini-o‘zi qadrlashi va ijodiy o‘zini-o‘zi anglashi, pedagogik ishning individual o‘ziga xosligi muhum ahamiyatga ega. Bu o‘qituvchining mavjud kasbiy tajribani yangi yondashuvlar, ma’nolar, mazmun va texnologiyalar bilan boyitishga tayyorligining potensial shartidir. Pedagogik professionallikning asosiy tarkibiy qismi – o‘qituvchi shaxsining professionalligi-psixologik va pedagogik fanda ko‘rib chiqilgan rivojlanish parametrlari nuqtai nazaridan o‘qituvchining shaxsi to‘g‘risidagi bir qator fikrlar asosida amalga oshirildi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarning pedagogik ishdagi ro‘lini belgilaydigan g‘oya yangilik emas. Bu tarixan kamolotga yetdi va o‘tmishdagi ko‘plab mutaffakkir va pedagog shaxslarning asarlarida ko‘rib chiqilib, asosan o‘qituvchining shaxsiy xususiyatlari va fazilatlariga talablarni ochib beradi, bu o‘qituvchilik kasbining standartlariga mos keladi va o‘qitishda muvaffaqiyat va samaradorlikni ta’minlaydi.
Mustaqil tadqiqot muammosi sifatida ularni o‘rgatish, tuzish, tasniflash va iyerarxizatsiya qilish P.F.Koptereva, M.D.Levitovaning yozuvlarida, didaktologiya va pedagogika g‘oyalarining bevosita ta’siri ostida pedagogik ishning birinchi professional modellarida boshlanadi. Muayyan turg‘unlik davridan keyin yangilangan gumanistik paradigmalar asosida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining shaxsiy muammosi o‘rganilmoqda. Bu yo‘nalish F.N.Gonobolin, I.A.Zyazuna, N.B.Kuzmina, V.O.Slastenin, A.I.Sherbakova, keyinroq A.K.Markova, L.M.Mitina, S.V.Kondratyev, V.A.Semishenko va boshqalar asarlarida o‘z aksini topgan.
Umuman olganda, zamonaviy ilmiy asarlarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining shaxsi pedagogik ishning markaziy hal qiluvchi omili sifatida qaraladi.
O‘qituvchi-tarbiyachi shaxsini rivojlantirishning kasbiy va universal xususiyatlarini o‘qituvchi shaxsining kasbiy mahoratining mohiyatini aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari bir qator atamalar va tushunchalarda aks ettirilgan individual integrativ hodisalar orqali shaxsni o‘rganishda mavjud tendensiyalarni hisobga olish zarur deb hisoblaymiz. Garchi ularning aniq va mantiqiy uyg‘un tasnifi hali taklif qilinmagan bo‘lsa-da, ammo bu hodisalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning shartlari va shakllanishining natijalari hisoblanadi.
Funksional rol metodologiyasiga asoslangan ijtimoiy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarining shaxsiyatining professionallik quyi tizimi keng ma’noda pedagogik ish mavzusining hususiyatlari va hususiyatlariga oid tartibga soluvchi talablarni o‘z ichiga oladi. Bu shaxsning, uning kasbiy va shaxsiy fazilatlarining mavjud talablariga muvofiqligi (nomuvofiqligi) o‘qituvchio‘qituvchining ijtimoiy kasbiy ro‘lini bajarishda chiqiladi.
A.V.Petrovskiyning shaxsiyati, har qanday shaxs kabi, shaxsning ijtimoiy sifati bo‘lib, u insoniyatning universal rivojlanishining asosini tashkil etuvchi hususiyatlar va hususiyatlar orqali o‘zini namoyon qiladi.
I.D.Lushnikovning so‘zlariga ko‘ra, o‘qituvchining shaxsi-bu shaxsning kasbiy sifati, kasbiy mahorat esa shaxsga xos hususiyatdir, u kasbiy ahamiyatli hususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi.
N.V.Kuzmina, B.Yu.Krichevskiy, B.Tonkong, V.M.Rozumovichning psixologik-pedagogik mahoratning eng muvaffaqiyatli rivojlanishi motivlarning tashqi stimullarga mos kelishi bilan amalga oshiriladi. Bular jamoani demokratik boshqarish va ijodiy mikroiqlimni yaratishni o‘z ichiga oladi.
Ilg‘or texnologiyalardan foydalanish va professor o‘qituvchilar a’zolarining yutuqlari, o‘qituvchilarning mukofotlar va erishgan natijalar uchun mukofotlar bilan taqdirlash, ijodiy guruhlarda ishlashda ishtirok etganlik uchun bonus, uslubiy tadbirlarni tayyorlash va o‘tkazish, talabalarning fan olimpiadalarida yaxshi chiqishlari, munosabatlarida qatnashishlari va hokoza. Ushbu imtiyozlarning mukammal bo‘linishi va har bir o‘qituvchining maksimal foyda va foyda bilan ijodiy ishlash imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlash uchun bir qator shartlar zarur:
a) turli maktablarda ishlaydigan o‘qituvchilar taxminan bir xil moddiy- texnik ta’minotga, qulay ijtimoiy va yashash sharoitlariga, bo’sh vaqtini o’tkazish uchun bir xil imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak;
b) martaba rivojlanish istiqbollari shaxsiy kasbiy potensialga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Aniqlanishicha fanga yaxshi tayyor o‘qituvchilar, pedagogik faoliyatining komunikativ sohasida qiyinchilikka duch kelishadi.
Bundan kelib chiqadiki, o’qituvchilar kasbiy faoliyatidagi bu sohaga birinchi o’rinda psixologik yordam va qo‘llab quvvatlash yetishmaydi.
Mazmuniga ko‘ra murakkab va jarayon dinamikasiga ko‘ra pedagogik faoliyat o‘qituvchidan takomillashtirish maqsadida uni chuqur anglab olishini talab etadi. Shunga ko’ra, pedagog tafakkurining kasb ahamiyatiga ega bo’lgan xususiyatlarining shakllanishi va rivojlanishi pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish tizimida dolzarb masala hisoblanadi.
Zamonaviy o‘qituvchi o‘zining tub ma’nosiga ko‘ra samarali mehnat qila oladiki, qachonki pedgogik psixologiyaning ikkita taraqqiy etgan yo‘nalishini o‘zining faoliyatida e’tiborga olsa:

• 
  kasbiy mulohazada va muloqotda qo‘llaniladigan (M.M.Baxtin, A.A.Bodalov, B.F.Lomov, V.N.Myasishev, V.D.Sadrikov, A.V.Brushlinskiy, A.A.Rean, I.S. Yakimanskaya va b.);
  
• 
  ta’lim-tarbiya inovatsion texnologiyalari (V.V.Rubsov, A.M.Matyushkin, L.M.Fridman, A.A.Verbitskiy, L.V.Putlyayeva, L.M.Mitina va b.);
  
• 
  shaxsni rivojlantiruvchi strategiyalar Yu.N.Kulyutkin va G.S.Suxobskayaning pedagogik mulohazalarini tadqiq qilish va shakllantirish bilan bog’liq turli muammolar yechimadagi hissasini baholash qiyin.
  

Yuqori nomlari tilga olingan olimlar o‘qituvchi tafakkurini faoliyatning konkret holatlarida pedagogik g‘oyalarni ishlata olish “qobiliyati” sifatida konkret hodisada uning umumiy pedagogik ma’nosini “ko‘ra olish” ko‘nikmasi sifatida ta’riflashdi. Ularning fikricha, mulohaza o‘qituvchi faoliyatining barcha bosqichlarida zarur: maqsadlarni anglab olishida, muammoli vaziyatni tahlil qilishda, masalani yechishda.
Tadqiq qilinayotgan muammoni yechishda ular hissasining qiymati aylanmagan psixologik-pedagogik tafakkurning tub ma’nosini aniqlash uchun quyidagi muhim tushunchalarni kiritishdan iborat: muammoni yechishda mulohaza jarayonining iyarxeyasi va tarmoqlanish. Bunda ular tomonidan pedagogik maqsadlar va masalalar taksonomiyasiga yangi yondashishlar aniqlanadi. Bunday umumqabul qilingan yondashish asosida pedagogik tafakkurni sub’yektga pedagogik vaziyatning tub ma’nosini tushunishiga va uning maqsadi yo’naltirilgan aylantirilishiga ko‘ra o‘zining pedagogik harakatlarini tashkil etishda kasbiy tafakkur ko‘rinishi sifatida tushuntirish mumkin.
Biroq pedagogik tafakkur mohiyatini anglashda boshqa qarashlar ham mavjud. Masalan, V.E.Tamarin va D.S.Yakovliv pedagogik tafakkurni umumiy ko‘rinishida tarbiya faoliyati mohiyatiga odekvat bo‘lgan spitsiani yo‘nalishiga ega aqlning alohida qismi deb tahrirlaydi. Bu holatda pedagog kasbiy tafakkurining umumiy ko‘rinishi faqatgina uning bir sohasigina ishlashiga tenglashtiriladi.
D.V.Vilkeev fikriga ko‘ra, pedagogik mulohaza, tafakkur pedagog-olimlar va o‘qituvchilarning o‘ziga xos aqliy faoliyati mavjud bo‘lib, ular jarayonida ijtimoiy funktsiyalar sifatida ta’lim va tarbiya hodisalarini va ijodiy o‘zgarishlarni psixikasida aks ettirish amalga oshiriladi; shuningdek, pedagogikaning subyektiv qurilishi ta‘lim-tarbiyaning ijtimoiy maqsadlariga muvofiq jarayon[].
Shunday qilib, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchisining psixologiyasini chuqur o‘rganish juda muhimdir.
Bolaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish samaradorligi o‘qituvchini o‘zining dars “ko‘rinishini” yaratishda uning psixofiziologik yosh qobiliyatini qay darajada hisobga olishiga bog‘liqdir.
Bolalarning ushbu ijtimoiy va lingvistik xususiyatlarini hisobga olgan holda, o‘qituvchi bu yoshdagi bolalar juda himoyasiz ekanligini bilishi kerak, shuning uchun ular qiyin vaziyatdan chiqib olishi uchun uchun dalda, rag‘bat kerak, ammo qattiq tanqid o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini yo‘q bo‘lishiga sabab bo‘lib, haqiqiy zarar qilishi mumkin. Olti yoshli bolalar yaxshi rivojlangan raqobat ruhiga ega va shuning uchun g‘alaba qozonish va birinchi bo‘lish istagi hamma narsadan ustun turishi mumkin. Ushbu bolalar bilish xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qituvchi ayniqsa: ularga qilingan ishdan zavqlanishni ta’minlashi kerak (ta‘lim jarayonidan ham, tozalikka e’tibor qilishdan va ovqatlanishdan ham, chunki bola zavq olishni istaydi, o‘qituvchi va ota-onasi esa tirishqoqlik va katta sabr bilan bola olayotgan zavqni “ta‘lim zavqi” ga aylantirishi kerak bo‘ladi).
O‘qituvchi shuni esda tutishi kerakki, bu yoshda bolalar juda yuqori mahsuldorlikka ega, ammo ishlash sifati past (bajarilgan ishning sifatiga e’tibor berish kerak, natijada o‘z ishidan g‘ururlanish kuchayadi), shuningdek, yaratish istagini qo‘llab-quvvatlash - yasash, chizish, qo‘shiq aytish, raqsga tushish, rang berish, kompozitsiya qilish, to‘qish (bolalar qo‘llab-quvvatlanishini his qilishlari va kattalarning munosib bahosini ola olishi muhimdir, bu yaratish uchun to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri usullar yo‘q ekanligini, ular buni tushunganlarini anglatadi), bu esa kelajakda muallif sifatida o‘zini namoyon qilishi, ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘qituvchi bolalarning o‘yin ishtiyoqidan foydalanishi kerak (olti yoshli bolalar uchun o`yin yetakchi faoliyat bo‘lib qolmoqda), she’rlar o‘qish, topishmoqlarni topish, chunki bu ularga zavq olib keladi, va bundan tashqari, o‘qitiladi (o‘yin orqali o‘rganish kitoblardan foydalanishdan ko‘ra ko‘proq samara beradi).
Hozirgi birinchi sinf o‘quvchilari - 6 va 7 yoshli bolalar va o‘qituvchilar ko‘pincha ularning ruhiyatidagi farqlarni sezmaydilar, buni prinsipial hodisa sifatida hisobga olmaydilar, bu esa o‘z navbatida bolalarning ruhiy salomatligining buzilishiga olib keladi.
Tan olish kerakki, olti yoshli birinchi sinf o‘quvchisini rivojlanish darajasi jihatidan maktabgacha tarbiyachi bo‘lib qoladi va u uchun o‘quvchi sifatidagi o‘rni haligacha faoliyatining noma’lum sohasi bo‘lib qoladi.
Xulosa shundan iboratki O.Ya.Savchenko ta’kidlaganidek, “boshlang‘ich maktabda o‘qish bosqischi bola hayotidagi eng muhim davrlardan: uni qanday yashab o‘tkazsa, uning o‘zini o‘zi anglashga bo‘lgan intilishlarini maktab bilan qanday bog‘lashi va maktabning talablarini qanday qabul qilishiga ko‘p narsa bog‘liq...’’. Bularning barchasi bola hayotining istiqbolini, maktab muvaffaqiyatini va kelajak hayotini belgilaydi.
Shu bilan birga, bolaning intellektual, iroda fazilatlari, xarakter xususiyatlarining rivojlanishi, uning jamiyatdagi rolini ham belgilaydi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining ta’siri bunday hollarda o‘quvchi hayotini qayta baholash qiyin. O‘zning bola taqdiridagi roli va ahamiyatini anglash, u haqida ko‘proq bilish uchun maxsus yo‘nalish (rag‘bat) yaratadi.