O’zbekiston respublikasi Navoiy Icon metallurgiya kombinati Navoiy davlat konchilik instituti

I I

¹2 ¹3

Uchta parallel ulangan cho'g'lanish lampasi spiralining umumiy qarshiligini aniqlash (1.1-rasm).

U

Om qonuni bo'yicha ^R_um = ~~j~

bu yerda I -ampermetrning ko'rsatishi, a,

U-voltmetrning ko'rsatishi, v
Lampalarni parallel ulash sxemasi bo'yicha quyidagi asosiy nisbatlar tekshiriladi:

1. 
   zanjirdagi umumiy tok, parallel ulangan iste'molchilardagi toklarning yig'indisiga teng
   (Kirxgofning 1-qonuni).
   

Ium = I1 +I2 +I3 .

Berilganlar 1.1 va 1.2-jadvallardan olinadi;

2. 
   parallel ulangan iste'molchilarning hisobiy zanjir qarshiligi (Rh) qo'yidagi formula bilan
   hisoblanadi:
   

1111

= 1 h

^Rh ^R1 ^R2 ^R3

bu yerda

^R1 • ^R2 • ^R3

^Rh =


R • R₂ + R₂ • R + R • R

R1, R2, R3 larning grafiklari 1.1-jadvaldan olinadi.

Jadvaldan olinganlar buyicha (1.2-jadval) hisobiy qarshilik (Rh) umumiy qarshilik (Rum) bilan solishtiriladi.

3. 
   Ketma-ket ulangan lampalar spiralining qarshiligini aniqlash.
   

Ketma-ket ulanganda, har bir lampa spiralining qarshiligi Om qonuni bo'yicha aniqlanadi:

_R =Ul _r =U2 _r =U± ¹ i i i

bu yerda I-zanjirdagi tok, a.

U1, U 2, U 3- har bir lampadagi kuchlanishning tushuvi, v.

Kuchlanishlarning bu tushuvi har bir lampaga navbati bilan ulanadigan voltmetr yordamida o'lchanadi.

Umumiy qarshilik Om qonuni bo'yicha aniqlanadi:


10



R —

urn


U

I


bu yerda U-tarmoq kuchlanishi, v.

Lampalarni ketma-ket ulash sxemasi bo'yicha (1.2-rasm) quyidagi asosiy nisbatlar tekshiriladi;

1. 
   lampalar ketma-ket ulangan zanjirning hisobiy qarshiligi (Rx) alohida lampalar qarshiliklarining yig'indisiga teng:
   

Rh = Ri +R2 +R3 Bu qiymatlar jadvaldan olinib, Rum bilan solishtiriladi;

2. 
   zanjirga berilgan kuchlanish, ayrim lampalardagi kuchlanishlar tushuvining yig'indisiga teng (Kirxgofning 2-qonuni)
   

U = Ui +U2 +U3

v) zanjirning barcha qismlarida tokning miqdorlari teng.

4. 
   Aralash ulanganda (1.3-rasm) lampa spiralining qarshiligi va butun zanjirning umumiy qarshiligi Om qonuni bo'yicha aniqlanadi.
   

U U U U

R - -b R₂ - -1; R3 = -1; R_um - —;


Ii


I,


I


L2 va L3 lampalar parallel ulangani uchun U2 =U3 deyish mumkin.

Ui , U 2 ,U 3 va U-kuchlanishlar voltmetr yordamida o'lchanadi. Hisobiy qarshilik quyidagi
ifodadan aniqlanadi:

R • R,

^Rh - ^Ri <sup>+


v</sup>2 ^AV3

^R2 ^{+ R}3


Bu miqdor tajribadan olingan Rum bilan solishtirib ko'riladi.

5. 
   Turli tajribalardan olingan Ri, R2, R3 qarshiliklarning bir xil emasligiga e'tibor berilsin. Bunga turli ulash sxemalarida cho'g'lanish spiralidan o'tayotgan toklar kattaligining teng emasligi sabab bo'ladi.
   

O'tkazgichdan o'tgan tok, kattaligi jihatidan shu tok kuchiga proportsional bo'lgan issiqlik ajratib chiqaradi (Joul-Lens qonuni). Bu issiqlik o'tkazgichning temperaturasini, binobarin uning qarshiligini ham oshiradi.

Qaysi cho'g'lanish lampasi spiralidan katta tok o'tsa, usha spiralning qarshiligi katta bo'ladi.

3. 
   Ishni bajarish tartibi
   

1. 
   Kompyuterda “Elektronics Workbench” dasturiy paketi ishga tushuriladi.
   
2. 
   1.1-rasmdagi sxema yig'iladi. Buning uchun elektr jihozlari panelidan kerakli elementlar
   

olinadi.





1.1-rasm

3. 
   L1,L2,L3 lampalarning toklari ampermetrlar ko’rsatishlaridan va kuchlanish voltmetrning ko'rsatishidan 1.1-jadvalga yozib olinadi.
   
4. 
   Uchta lampa parallel ulangan hol uchun, ampermetr va voltmetr ko'rsatkichlari 1.2-jadvalga yozib olinadi.
   
5. 
   1.2- rasmdagi sxema yig'iladi.
   

11

Lampalar	O’lchashlar		Hisoblashlar
	I	U	R
L 1
L 2
L з

1.2- _ jadval O’lchashlar		Hisoblashlar
U	I	Rum	Rh

1.3- _ jadval O’lchashlar					Hisoblashlar
I	U	Ui	U2	U3	R1	R2	R3	Rum	Rh
а	v	v	v	v	om	om	om	om	om

12

O’lchashlar

Hisoblashlar

U

Ui

U2

Us

Ii

I2

Is

Ri

R2

Rs

^Rum

Rh

v

v

v

v

а

а

a

om

om

om

om

om

4. 
   Tekshiruv savollari
   

1. 
   Parallel ulangan uchta lampaning umumiy ekvivalent qarshiligi ampermetr va voltmetr usuli
   bo'yicha qanday aniqlanadi ?
   
2. 
   Parallel ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi ?
   
3. 
   Kirxgofning birinchi qonuni qanday ifodalanadi ?
   
4. 
   Kirxgofning ikkinchi qonuni qanday ifodalanadi ?
   
5. 
   Ketma-ket ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi ?
   
6. 
   Aralash ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
   

2. 
   TAJRIBA ISHI
   

BIR NECHTA E.YU.K.LI ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH

1. 
   Ishdan ko'zda tutilgan maqsad
   

1. 
   Bir nechta EYUKli elektr zanjirlarini tekshirish va ularni hisoblashni o'rganish.
   
2. 
   Potensial diagramma qurishni o'rganish.
   
3. 
   Tajribada ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.
   

2. 
   Tajriba ishini tushuntirish
   

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo'linadi. 2.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan. Ushbu sxemaning hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.





E





^{а) б)}

2.1 -rasm. Elektr zanjiri namunalari. a) tarmoqlanmagan; б) tarmoqlangan.

Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 2.1. b-rasmda ko'rsatilgan. Bu sxema ikkita tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmog’ida ozining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potensiallar farqini hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda bajariladi.

Potensial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo'ylab potensialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning absissa o'qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo'yicha qarshiligi qo'yiladi va shu tartibda ordinata o'qiga zanjir nuqtalarining potensiallari qo'yiladi.

Potensialni aniqlash uchun odatda boshlang’ich nuqtaning potensiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).

Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:

Oldin bitta EYUK hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir EYUK hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan EYUKdan boshqa EYUKlarni ichki


13

O’lchash								ar
№