O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

I-Bob ADABIYOTLAR SHARHI
Jigarsimon yo‘sinlar kelib chiqishi to‘g‘risida asosan 3 ta nazariya mavjud.Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari R.Vetgshteyn va A. Karstenlarning (1900) fikricha, eng qadimiy sodda tuzilishga ega bo‘lgan o‘simliklarning gullari bir jinsli, gul qo‘rg‘oni oddiy yoki gul qo‘rg‘onsiz bo‘lgan. Ular shamol vositasnda changlangan. Bunday o‘simliklarga misolqilib, qizilcha (efedra) va kazuarinlarni keltirishadi.Ikkinchi strobilyar nazariya. U 1905 yilda yaratilgan. Ochiq urug‘lilarning vakili bennettitaarning qoldiqlari topilgandan keyin bu nazariya paydo bo‘lgan. Unga ko‘ra bennettitlarning strobillaridan gul paydo bo‘lgan degan xulosaga kelingan. Bu nazariyasi bo‘yicha, strobillardan qoskl bo‘lgan gul ikki jinsli, gulqurg‘onli bo‘lib, hasharotlar vosigasida changlangak. Unga misol qilib, magnoliyalar olingan. Nemis botanigi X. Gallir (1912), ingliz olimlari, A. Arber, D. Parkinlar (1905) strobillar yoki chingul nazariyasining asoschilari hisoblanadi.
Telom nazariyasining asoschisi nemis olimi Vssimmerman (1959) eng qadimgi Jigarsimon yo‘sinlar psilofitlarning telomidan kelib chiqqan deydi Nemis botanigi X. Gallir (1912), ingliz olimlari, A. Arber, D. Parkinlar (1905) A.Taxtadjyan fiklariga ko’ra Ochiq urug‘lilarning vakili ikki uylilik nisbatan kamroq va uni sagovniklar, ginkgo, tiss, archalarda ko'rish mumkin. Gulli o'simliklarda ikki uylilikning ko'proq bo'lishi progressiv belgi, chunki chetdan changlanishning samaraliroq o'tishini ta’minlaydi, deb tushuntiriladi.Anatomik tuzilishiga ko'ra ham magnoliyatoifalar o'simliklar dunyosida eng yeluk va mulanosib murakkab tuzilishga cga o'simlikiardir. To'qimalar har xil (10 dan ortiq) va o'ta differcnsiyalashgan, ayniqsa ksilcma haqiqiy naylar (traxeya) dan iborat, ikkilamchi yo'g'onlashuv natijasida ikkilamchi 10‘qimalar ksilema, periderma va po'stlar hosil bo'ladi. Bu xil tuzilish arxegonial o'simliklarning dcyarli bironiasida ham uchramaydi. Ularning deyarli barchasi quruqlikda o'suvchi o'simliklar hisoblanadi. Ammo o'ta sovuq, issiq va quruq, hatto suvli muhitda ham o'sishi gulli o'simliklar uchun ikkilamchi yashash muhitlaridir. Hatto Arktika va Antarktikada (Aira antarctica), Himlay tog'lari ning dengiz yuzidan 6200 metr baland joylarida ham gulli o'simliklarning ayrim turlari topilgan (Arenaria musoiformis — chinniguldoshlar oilasidan). O'rta Osiyoda, jumladan O'zbekistonda larqalgan o'simliklarni ilmiy asosda har tomonlama o'rganish o'lgan asrning 20-yillaridan boshiangan.1920-yillarda O`rta Osiyo Davlat univcrsitcti (hozirgi O'zbckision Milliy universileti) va 1940-yillarda O'zbckision Fanlar akademiyasi va uning tarkibida Botanika institutining tashkil ctilishi O'zbekistonda botanika fanining har tomonlama rivojlanishiga asos bo'ldi. O'zbekislon batniklarining O`rta Osiyo bo'ylab uyushtirilgan ckspcditsiyalari mobaynida ko'plab gerbariylar (o'simliklar klasifksiyasi) to'plandi. Bu bcbaho klasifksiya asosida Botanika insliluiida (hozirgi ,,Botanika“ ilmiy ishlab chiqarish markazida-O’zAFA „Botanika HChM) „O'zbekision markaziy gerbariysi“ tashkil elildi. Ayni vaqlda bu gerbariyda I million 400 mingdan ko'proq 10000 dan ortiq turlarga mansub o'simlik nusxalari saqlanadi. Mana shu o'simlik nusxalarini o‘rganish va tabiatda Olib borilgan kuzatishlar asosida 1941-1962- yillarda 6 tomli ,, O`zbekiston florasi" kitobi nashr ctildi. Natijada respublikamizda 4500 ga yaqin o'simlik turlari borligi aniqlandi. 1963-1993- yillarda O'zbekiston botaniklari tomonidan 10 tomli „O'rta Osiyo o'simliklari aniqlagichi“ yozib tugallandi. Bu yirik ilmiy ish orqali O'rta Osiyo hududida 8097 nomdagi yuksak o'simlik turlari borligi aniqlandi.Mashhur Olimlarimizdan akad. Q.Z.Zokirov (1903-1992) „Zarafshon daryosi havzasining о<sup>’</sup>slmiklari“ (2 tomli), akad. Y.P.Korovin ,, O`rta Osiyo va Janubiy Qozog'iston o'simliklari qoplami" (2 tomli), prof. l.I.Granitov „G'arbiy-Janubiy Qizilqum o'simliklari qoplami" (2 tomli), prof. M.M.Arifxonova „Farg'ona vodiysi o'simliklari" (2 (omli) nomli asarlari bilan O'rta Osiyoda botanika fanining taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shdilar.Mashhur botanik Olim Р.Л.Baranov (1882-1962) O'zbekistonda o'simliklar analomiyasi va embriologiyasi ilmini, akad. J.K.Saidov (1909-1999) esa o'simliklar analomiyasi, morfologiyasi va fiziologiyasi ilmini rivojlantirishga salmoqli hissa qo'shdilar.Akad. A.M.Muzalfarov (1909-1997) O'zbekiston tuban o'simliklarini o'rganish va ulardan xalq xo'jaligida foydalanishni ilmiy jihatdan asoslab berdi.