O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

2.2 7-rasm Oddiy marshansiya
Tog’ning shimoliga qaragan yon bag’rida Aulacomnium palustre moxi va Hypnum avlodlari bazi turlari tez tez uchrab, ular ayrim joylarni gilam singari qoplaydi.
Bargli moxlar quruqlikda xam o’sadi. Qumlarda aksari Polytpichum piliferum, qoyatoshlarda phacomitrium moxlari va xakazolar ko’plab uchraydi.
Trof – qimmatbaxo yoqilg’I va o’g’itdir. Sfagnum va bargli moxlarning boshqa turlari qurutilib , yog’och uylarning devoridagi tirqishni berkitish, tez tez buziladigan mevalarni joylash, molar tagiga yozish uchun ishlatiladi. Bu moxlar bog’dorchilikda , bazi o’simliklarni oranjereyada o’stirishda foydalaniladi. Sfagnum bazan dizenfesiyalovchi sifatida ishlatiladi, texnikada esa binokorlik plitalari tayyorlashda qo’llaniladi.
Shu bilan birga moxlar anchagina zarar yetkazadi. Ular o’tloq va pichanzorlarni botqoqlantirib,ayniqsa ko’p zarar yetkazadi. Bunda tuproqqa xavoni kirishi qiyinlashadi, foydali o’tlar yo’qolib ketadi. Shu sababdan o’tloqlarda moxlarga qarshi chora qo’llaniladi. O’rta Osiyodagi qumli cho’llarda , agar mol o’tlatilmasa , ko’pincha saxro moxi – Tortula desertorumning po’sloqchalari paydo bo’lib, u yerning suv-fizikaviy xossalarining yomonlashuviga sabab bo’ladi va xatto oq saksovul , qandim kabi yirik o’simliklar qurib qolishiga sabab bo’ladi.
Eng qadimgi qazilma moxlar yuqori toshko’mir davri yotqiziqlaridan topilgan.
Poyabargli yo'sinsimonlar ajdodi: 3 ta ajdodchaga bo'linadi:



2.3. Jigarsimon— Marcbantiopsida yo‘sinlar bo`limning tasnifoti va ularning asosiy vakillari
Yashil yo`sinkabilar sinfchasi. Yashil yo'sinkabilarga 14000 ga yaqin tur kiradi. Ulaming vakillari o'rmonlarda, o'tloqlarda, botqoqlarda, toshlarda , buta va daraxtlarda epifit holatida o sadi. Markaziy Osiyoda keng tarqalgan vakillaridan funariya, brium, minum kabi yo'sinlami ko'rsatish mumkin. Poyasi monopodial yoki simpodial shoxlangan. Ulaming to'qimalari bir muncha shakllangan bo'lsa-da, haqiqiy floema, ksilema elementlari taraqqiy etmagan. O'rta Osiyo sharoitida semam joylarda funariya turkumining turlari, cho'l zonasida erta bahorda qumlarda tortula turkumi turlari va tog'li tumanlarda esa kakku zig'iri turkumining ayrim turlari o'sadi. Bu tartibga kiradigan moxlar orasida eng ko’p tarqalgani funariya (Funaria hygrometrica) dir. U o’rmonlarda , zax yerlarda ko’p o’sadi. Funariya O’zbekistonda xam o’sadi. U zax joylarda , ariq va buloqlar bo’yida xamda tekislik va tog’li rayondagi eski devorlar va uylarning loy tomida tez uchrab turadi. Uning zich bargli kalta (bo’yi 1-3 sm) poyachasi och yashil rangli qalin chim xosil qiladi. O’simligining pastki qismida burglar ancha siyraklashadi va poyasi tuproqqa kirib er ostki poyaga aylanayotgan joyda barglarining rangi o’zgarib, qo’ng’ir tusga kiradi va asta sekin reduksiyalanadi. Poyaning yer ostki qismida rizoidlar ko’p bo’ladi, o’simlik ana shu rizoidlar yordamida yerga maxkam o’rnashib , mineral oziqlanadi.
Funariya bir uyli o’simlik bo’lib, arxegonisi xam , anterediysi xam bitta o’simlikda xosil bo’ladi. Bu moxda xam , jigar moxlardagi singari, gametafit va sporofemalum ritm bilan navbatlashishi kuzatiladi. Gametofit protonema va barg li poya , sporafit – sporangiylar xosil bo’ladi.
O ddiy kakku zig'iri (Rolutrichit sottipe) 30-40 sm batandlikdagi o't o'simlik. Poyasi