O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

qurmoq, bir yostiqqa bosh qo‘ymoq iboralarining birinchisi va ikkichisi rasmiy
nutqqa, uchinchisi so‘zlashuv nutqiga mansub. Quyidagi iboralarning birinchisi
badiiy nutqqa, ikkinchisi umumnutqqa oiddir: bir yoqadan bosh chiqarmoq, bir jon 
bir tan bo‘lmoq. 

Frazeologik iboralar nutq ko‘rinishlariga qarab turli xil vazifada qo‘llaniladi.

Ilmiy va rasmiy nutqda, ko‘pincha, nominativ funksiyani bajaradi. Bunga qo‘l 
qo‘ymoq, qo‘l ko‘tarmoq, o‘rtaga tashlamoq, ovoz bermoq, ovozga qo‘ymoq, 
haddan oshmoq, fikri bir erdan chiqmoq iboralari misol bo‘ladi. Badiiy adabiyot
va publitsistik asarlarda dastavval turli ko‘rinishlarga mansub frazeologizmlarning
ekspressiv-stilistik jihati va uning obrazliligi, ta’sirchanligi nazarda tutiladi.
Badiiy adabiyot va publitsistikada iboralarni ishlatish, qo‘llash yo‘llari juda
xilma-xil. Yozuvchi va publitsistlar umumtildagi mavjud tayyor iboralardan
unumli foydalanibgina qolmay, o‘zlari ham shular zamirida yangi iboralar
yaratadilar. Bunda ular umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini
ochish, iboraning leksik tarkibini o‘zgartish, uning semantik-stilistik funksiyalarini
kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullardan
foydalanadilar.
Yozuvchi Abdulla Qahhor «Qo‘shchinor chiroqlari» romanida rus tilidan
o‘zlashgan o‘z gazi bilan o‘lchamoq iborasi asosida yangi ibora yaratadi. Bunda u
ibora zamiridagi obrazni O‘rmonjonning fikriga muvofiqlashtirish uchun uning
talqiniga «o‘lchagani gazi yaramay qolmoq, eskilik qilmoq» tarzida yangicha
yo‘nalish, yangicha tus beradi. Natijada tushunishiga ojizlik qilmoq, degan
ma’noni ifodalaydigan individual frazeologik neologizm vujudga keladi:
o‘lchagani gazi eskilik qilmoq. Bu yangi ibora O‘rmonjonning fikrini obrazli qilib,
yorqin ifodalash imkonini beradi.
Quyidagi matnda esa loy bo‘lmoq birikmasi erkin birikma, ham turg‘un
birikma sifatida ishlatiladi:
-Ie, Ra’noxon, etagingizga loy tegibdimi? – so‘radim. 
-Yo‘g‘e, qani? – deb etagini ushlagan edi, chappa loyga tegdi. 
-Voy, loy qaerdan tekkan ekan-a? – dedi uyalib u... Lekin bu loyni yuvsa 
ketadi-ku, o‘zingiz loy bo‘lib qolmasangiz deyman... 
-Nega endi men loy bo‘lar ekanman? – dedim jahlim chiqib, -shunday 
chiroyli qizlardan ham kesatiq chiqar ekan-a... Tavba... 

-CHiroyli qizlar ketidan soyadek ergashaverishingizni kelinoyim ko‘rsa-chi, 
naq bir loy bo‘lar edingiz, dedi. Terlab ketganimdan Ra’noxonning qaysi ko‘chaga 
burilganini ham bilmay qolibman (Jurnaldan). 
Umumtil frazeologik iboralardan Oybek, Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy,
G‘afur G‘ulom va boshqa ko‘pgina iste’dodli yozuvchilar o‘z asarlarida mohirlik
va ijodkorlik bilan foydalanganlar. Masalan, A.Qahhor «O‘tmishdan ertaklar»
qissasida To‘raqul vofurushning juda ayyorligini, mug‘ombir va quvligini
ko‘rsatish uchun ilonni yog‘ini yalagan xalq iborasiga muqobil tarzda yangi ibora
ijod qilgan: -Pulni oldingiz, usta, bopand emang. Bu odam sof ajdaho. O‘likning 
yog‘ini, tirikning tirnog‘ini eydi bu !
Quyidagi misolda suvi qochgan (non) iborasi yangi ma’no kasb etgan –
salbiy baho ottenkasiga ega bo‘lgan: 110 qadoqdan (Amerika o‘lchov vaznida) 
oshishni gunoh sanagan daroz, taxtakach, suvi qochgan shilqim ayollarni 
ko‘rganim sari bir kimsa, tabiatning tanti san’ati yaratgan bo‘y-bast, bug‘doy 
rangli bejirim chiroy... Meni bir zum ham tinch qo‘ymas... (S.Azimov).
Maqol, matal va hikmatli so‘zlarning uslubiy vazifasi. So‘z ko‘rki bo‘lgan
maqol va materiallardan foydalanish har bir qalam ahlining so‘z boyligini orttiradi,
uning nutqini o‘tkir va ta’sirli qiladi, unga badiiy jihatdan sayqal beradi.
Ulug‘ yozuvchilardan biri maqol va matallarning badiiy kuchi va qimmatini
baholar ekan, «ularda butun-butun kitoblarning mazmuniga teng his-tuyg‘ular
ifodalangan» degan edi.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalari orasida nutq madaniyatini puxta
egallashga, tilning qadr-qimmatini chuqur anglashga da’vat etuvchi maqol va
matallar keng o‘rin olgan. Bu turdagi maqollarda so‘zning serma’no va o‘tkir,
fikrning qisqa va ixcham bo‘lishi kabi muhim fazilatlari talqin qilinadi. Quyida
bulardan namunalar keltiramiz: Tilga e’tibor – elga e’tibor. Tilga hurmat – elga 
hurmat. Xalq so‘zi - dengiz to‘lqini. Til qilichdan o‘tkir. Oldin o‘yla – keyin so‘yla. 
Yaxshi naql – tomiri aql. Yaxshi so‘z – jon ozig‘i, yomon so‘z – bosh qozig‘i.

Ko‘pgina

maqollarda
ortiqcha
safsatavozlik,
tilyog‘lamalik
qattiq
qoralanadi, ixcham, qisqa va ma’noli gapirish, rostgo‘y va shirin so‘z bo‘lish
ulug‘lanadi. Gapning qisqasi yaxshi, qisqasidan hissasi yaxshi. Ko‘p bilgan oz 
so‘zlar, oz so‘zlasa ham soz so‘zlar.
Badiiy adabiyotda maqol va matallar yozuvchi anglatmoqchi bo‘lgan
ma’noni obrazli qilib ifodalash uchun xizmat qiladi. Yozuvchilar personajning
ichki dunyosini ochish va uning nutqiy xarakteristikasini berishda badiiy vosita
sifatida maqol, matal, hikmatli so‘zlardan o‘rinli va ijodiy foydalanadilar. Buning
uchun Oybekning «Qutlug‘ qon», «Oltin vodiydan shabadalar» romanlari, Abdulla
Qahhorning nasriy va sahna asarlarida ishlatilgan maqollarni kuzating. Ular so‘z
ko‘rki – maqol, matallardan barakali foydalanibgina qolmay, o‘zlari ham
yangidan-yangi hikmatli so‘zlar ijod etganlar. Masalan, O‘qsiz soldat - qilichsiz 
qin. Er hosilning onasi bo‘lsa, otasi – mehnat kabi so‘zlar Oybek ijodiga mansub.
Quyidagi matnlarda esa Abdulla Qahhor ijod etgan hikmatli iboralarni
o‘qiymiz: Dadam dam-badam ichidan huruj qilib kelayotgan yig‘ini yutib, ayamga 
tasalli berdi, taqdiri azal, odamning umri bir tomchi kabobning seli (O‘tmishdan
ertaklar). Kana sigirning qulog‘iga tushadi, tuyog‘iga emas. Xazinaga kirgan 
mushuk zarga qaramaydi, sichqon ovlaydi.
Hamza Hakimzodaning «Boy ila xizmatchi» dramasidagi ijobiy obrazlar -
G‘ofir va Jamila nutqidagi ba’zi iboralar o‘z ma’nolari jihatidan aforizm darajasida
turadi: Hayo benomusda bo‘lmaydi, hayosizda nomus bo‘lmaydi. Tiz cho‘kib 
yashaguncha, tik turib o‘lmoq yaxshiroq. Haqiqat bukilar, lekin sinmas va
boshqalar.
Publitsistik asarlarda maqol va matallar badiiylikni kuchaytirishdan tashqari,
fikrni alohida ta’kidlash uchun xizmat qiladi va uning siyosiy o‘tkirligini oshiradi.
G‘oyaviy mazmuni, ma’naviy-ahloqiy xulosasiga ko‘ra xilma-xil, rang-
barang bo‘lgan maqollar uslubiy vazifasi jihatidan ham o‘ziga xos xususiyatga ega.
Maqollardan keng va teran g‘oyani qisqa, ixcham shaklda ifodalash kishilarni

nutqqa e’tibor berish va talabchan bo‘lishga o‘rgatadi, to‘g‘ri va mantiqiy

fikrlashga yordam beradi.
Maqollardan foydalanishda ularning tushunarli bo‘lishi, o‘z o‘rnida to‘g‘ri
ishlatilishiga, nutqni aniq va ta’sirchan qilishiga alohida e’tibor berish kerak.
Maqollarni noto‘g‘ri, buzib ishlatish ham ularning ma’nosiga putur etkazadi.
Quyidagi misollarni kuzating: Bu taklifning yaxshi ekanligiga shubha yo‘q, lekin 
bu taklif oy eshikka, arva tuynukka kelganda kiritiladi (Gazetadan). Bunda xalq
tilidagi oy tuynukka, arava eshikka kelganda maqolining leksik tartiblanishi buzib
berilgan. Quyidagi matnda esa xalq tilidagi ekiga jon qayg‘u, qassobga yog‘ 
qayg‘u maqolining butunlay buzib ishlatilishi maqoldan anglashiladigan majoziy
ma’noni ham, mantiqiy xulosani ham yo‘qqa chiqargan: Sichqonga don qayg‘u, 
qassobga jon deganlaridek, hamma o‘z bilgani bilan ovora (Gazetadan).