O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
44 III BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT BUDJETI SOLIQLI DAROMADLARI BARQARORLIGINI TA’MINLASH MASALALARI 3.1. Davlat budjeti soliqli daromadlarining shakllanishini samarali tashkil qilish yo’nalishlari Mamlakatimiz demokratik davlat qurish yo’lidan borayotgan bugungi kunda ijtimoiy xayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi davlat moliya tizimida xam chuqur islohotlarni amalga oshirish xozirgi jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida muhim axamiyatga egadir. Davlat moliyasini isloh qilishning negizida davlat budjeti yotadi. Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy iqtisodiy, huquqiy va boshqa xususiyatlarni butun majmui asosida shakllanadi. Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy kategoriyalari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, chunki davlat budjeti jamiyatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o’zining moddiy shakliga ega bo’ladi. Davlat budjeti barqarorligini ta’minlashning o’ziga xos xususiyatlari, eng avvalo, iqtisodiyotning barqarorligi va muvozanatlashtirilgan o’sishni ta’minlash, eng muhimi tarmoqlarni yanada tarkibiy jihatdan o’zgartirish, texnik va texnologik jixatdan yangilashni faol davom ettirish, shuningdek, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’eklarini xar tomonlama qo’llab quvvatlash, diversifikatsiyalangan va raqobatbardoshli iqtisodiyotni shakllantirish xamda bank – moliya tizimida bir qancha imtiyoz va qulayliklar yaratishdir. Bilamizki, davlat budjeti daromadlari davlat budjeti barqarorligini ta’minlashning asosiy manbai xisoblanadi. Davlat budjetining daromadlari o’zining manbalari, ijtimoiy – iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turlari, mablag’larning tushish shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. 45 Davlat budjeti daromadlari shakllanishining uchta asosiy manbai mavjud bo’lib, bular: soliqlar, davlat krediti, bank tizimining kreditlari xisoblanadi. Xozirgi vaqtda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida soliqlar davlat budjeti daromadlarining birlamchi manbai xisoblanib, soliqlar davlat budjeti daromadlarining asosiy manbai sifatidagi mohiyatini ochib berishda J.M.Keynsning xizmatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Uning fikriga ko’ra, yuqori progressiv soliqlar davlat budjetini muvozanatlashga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda davlatning adolatli ijtimoiy siyosati aloxida ahamiyatga egadir, chunki aholining kam ta’minlangan qatlamlari soliqdan ozod qilinadi va soliq yuki to’liq badavlat soliq to’lovchilar zimmasiga yuklanadi. Keynsning qat’iy tarzda e’tirof etishiga ko’ra, katta jamg’armalar iqtisodiy o’sishga xalaqit beradi. Chunki ular ishlab chiqarishga yo’naltirilmaydi va daromadlarning passiv manbai hisoblanadi. Shuning uchun ortiqcha jamg’armalarni soliqlar yordamida undirib olish zarur. 17 Davlat budjeti barqarorligini ta’minlash hamda budjet daromadlarini shakllantirishda soliqlar ulushini yanada oshirish quyidagi tamoyillarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir: Soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; Soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanishi lozim; Soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari xajmiga ta’sir ko’rsatmasligi lozim; Soliqlarning sof daromadga nisbatan xisoblanishi; Davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim; Soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak; Sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoitlar yaratish; Budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu tamoyil budjet daromadlarini aholi mablag’lari hisobidan shakllantirishda qo’llanilib, uning 17 Кейнс Джон Мейнард. Обшчая теория занятности, процента и денег. М, Прогресс – 1978. ст 365 46 natijasida aholi daromadlari darajasiga bog’liq ravishda bir qismi budjetga o’tkaziladi. 18 Davlat budjetining ikkinchi asosiy manbai davlat krediti hisoblanadi.Hozirgi vaqtda halqaro budjet amaliyotida davlat krediti asosan uch hil shaklda mavjuddir. Birinchisi – hukumatning qimmatli qog’ozlarni sotish natijasida yuzaga keladigan davlat krediti. Rivojlangan davlatlarda xukumatning qimmatli qog’ozlarini emissiya qilish va ularni sotish davlat budjeti barqarorligini shakllantirishning ahamiyatiga ko’ra soliqlarda keyingi o’rinda turiuvchi manba hisoblanadi. Bizningcha, mamlaktimizda qimmatli qog’ozlarini emissiya qilish va sotish jarayonlarini yanada kuchaytirish uchun eng avvalo, Fond bozori faoliyatini yanada takomillashtirish muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun xozirgi jahon moliviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizdagi fond bozorlarining birlamchi va ikkilamchi bozorlarida mavjud bo’lgan quyidagi muammolarni hal etish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz: Tarmoqlar monopoliyasi. Monopol kompaniyalarning mavjudligi fond bozorimizda yuqori sifatga ega bo’lgan qimmatli qog’ozlarni oldi – sotdi savdolarida ishtirok etmasligiga olib kelmoqda. Yani, hususiylashtirish natijasida monopol kompaniyalarning nazorat aktsiya paketlari davlat ihtiyorida bo’lib, bu aktsiya paketlari Davlat Mulk Qo’mitasi nomidan birlamchi bozorda faqat strategik ahmiyatga ega bo’lgan investorlarga sotilmoqda. Shunday ekan, bu salbiy holatning mavjudligi ikkilamchi bozorning likvid emasligiga olib kelmoqda; Soliq tizimidagi mavjud kamchiliklar. Ya’ni, fond bozoridagi qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar, ko’rsatiladigan hizmatlar soliqqa tortish ob’ekti hisoblanadi. Shunday ekan, jahon moliviy iqtisodiy inqirozi sharoitida soliqlardan beriladigan imtiyozlar investorlarni fond bozoriga yanada qiziqtiradi; Fond bozori to’g’risidagi ma’lumotlarni ommaviy ahborot vasitalari orqali aholiga etkazishni yanada takomillashtirish; 18 T.S.Malikov, N.H.Xaydarov “Moliya: umumdavlat moliyasi” T: 2009 yil, 23 b. 47 Emitent qimmatli qog’ozlar emissiyasini amalga oshirganda emissiya xajmidan 00.1 foiz miqdorida emission yig’im to’laydi. Shunday ekan, jaxon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida emission yig’imni vaqtincha ozod etish yoki umuman olib tashlash lozim. Ikkinchisi – xukumat tomonidan yuridik va jismoniy shahslarga qaytarib berishlilik va haq to’lash shartlari asosida pul mablag’lari yo’li bilan yuzaga keladigan davlat krediti; Uchinchisi – hukumat tomonidan yuridik va jismoniy shahslarning majburiyatlari yuzasidan kafolatlar berish bilan bo0liq davlat kreditlari xisoblanadi. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning uchinsi asosiy manbai bank tizimining kreditlari hisoblanadi. Shunisi xususiyatliki, bank tizimining kreditlari xukumatga bozor stavkalarida beriladi. Bunda imtiyozli foiz stavkalari qo’llanilmaydi. Shuning uchun bank tizimi kreditlaridan foydalanish hukumatning xarajatlarini oshishiga olib keladi. Odatda, davlat budjeti haqida so‘z yuritilar ekan, uning daromadidagi soliq tushumlarida qaysi soliqlar guruhi salmoqliroq bo‘lishi kerak, to‘g’ri soliqlarmi yoki egri soliqlarmi? -degan munozarani hal qilish masalasi har bir mamlakatda har doim ham muammoli bo‘lgan va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Chunki, to‘g’ri va egri soliqlar nisbati ko‘pchilik mamlakatlarda turlicha hal qilingan bo‘lib, ushbu muammolarning echimi qo‘p hollarda to‘g’ri va egri soliqlar nisbatini tashkil etishning ob’ektiv va sub’ektiv omillariga bog’liq. Lekin, tahlillarning ko‘rsatishicha, to‘g’ri va egri soliqlar nisbatini tashkil etishning ob’ektiv omili mamlakatda yaratilgan daromadlar va uning iste’molga yo‘naltirilishi bilan shakllanar ekan. Shuning uchun, to‘g’ri va egri soliqlar nisbati shakllanishining ilmiy asosini ochib berish uchun yaratilgan daromadlar va uni iste’molga yo‘naltirilganligiga uzviy bog’liqlikda tadqiq etish yo‘lidan borish maqsadga muvofikdir. Chunki, to‘g’ri soliqlar daromadlardan, egri soliqlar esa ushbu daromadlarning iste’molga yo‘naltirilgan qismidan undiriladi. Shu boisdan, 48 muammoning mohiyatini ochish maqsadida mamlakat yoki fuqarolar o‘z iste’molini qondirish maqsadida daromadlarini ko‘paytirishga intilishini mantiqiy asos sifatida qabul qilish lozim. Darhaqiqat, mamlakatni yoki ma’lum bir fuqaroning daromadi o‘sib borgan sari uning iste’moli ham oshishi va olingan daromad ehtiyoj qondirilgunga qadar iste’molga sarflanib, qolgan qismi jamg’arilishi hech kimga sir emas. Bunda, yaratilgan daromadlar minimal yashash darajasi miqdorida iste’molga sarflanib, daromad va iste’mol tengligi ro‘y beradi, ya’ni iste’mol daromadga mutanosib holda o‘sib boradi. Bu holatda to‘g’ri va egri soliq undirish imkoniyatlari ham teng bo‘lib, to‘g’ri va egri soliqlar nisbati davlat tomonidan yuritilayotgan soliq siyosatiga (sub’ektiv omilga) bog’liq bo‘ladi. Lekin, daromad ehtiyojlardan oshgan sari iste’molga sarflanishi qisqaradi va jamg’arilib boradi. Bunday sharoitda egri soliqlarga ko‘ra to‘g’ri soliq undirish oson va afzaldir. To‘g’ri va egri soliqlar nisbati, ya’ni ushbu soliq guruhlari orqali budjetga mablag’ to‘plash imkoniyati yaratilgan daromadlar va ularning iste’molga sarflanishiga bog’liq ekan. To‘g’ri va egri soliqlar nisbatini daromadlar va iste’molga bog’liqligi yuqoridagi chizmada ifodalandi. Lekin, daromadminimal yashash darajasidan oshib borgan sari, iste’mol mikdori pasayish tomon egilib boradi. Ya’ni, daromadlar minimal yashash chegarasidan oshgan sari iste’molga sarflanishdan ko‘ra jamg’armaga yo‘naltirish o‘sib boradi. Binobarin, daromadlar eng zarur ehtiyojlarni qondirishga to‘liq sarflansa, to‘g’ri va egri soliqqa tortish imkoniyatlari teng bo‘lib, daromad oshgan sari to‘g’ri soliqqa tortish chegaralari kengayib, egri soliq undirish imkoniyatlari kamayib boradi. Shunga ko‘ra, mamlakatni, qolaversa xo‘jalik sub’ektini yoki ma’lum bir fuqaroni daromadlilik darajasi o‘sib borgan sari umumiy soliqqa tortiladigan daromadlardagi to‘g’ri soliqlar bazasi kengayib borishi yuz beradi. Mazkur chizmada, daromadlarni oshib borishi bilan to‘g’ri soliqqa tortish chegaralarining kengayishi, daromadlarning iste’molga sarflanishining oshib borishi bilan egri soliqqa tortish chegaralarining kengayishini kuzatish mumkin. Bu tahlillardan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti rivojlanib, mamlakatning daromadlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, Ushbu daro ma d l a rg a belgilanadigan to‘g’ri soliqqa tortish shuncha foydali va samaralidir. Aksariyat 49 ho lat la rd a , milliy va hududiy xususiyatlar e’tiborga olinib, ko‘proq egri soliq undirishga to‘g’ri keladi. Binobarin, rejali iqtisodiyotga moslashgan fuqarolarni bozor iqtisodiyoti qonunlari bilan birdaniga to‘qnashtirish xavfli bo‘lib, bozor ko‘nikmalari shakllangunga qadar aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlash va siyosiy-iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun zarur bo‘lgan mablag’larni topish maqsadida, undirish oson bo‘lgan egri soliqlarga murojaat etish o‘rinlidir. Lekin, mamlakat iqtisodiyoti rivojlanib, xo‘jalik sub’ektlarining rentabelligi o‘sib borgan sari, to‘g’ri va egri soliqlar nisbati optimallashib borib, tadbirkorlikni rag’batlantiruv- chi soliqlar tizimi shakllanadi. O‘z navbatida, takror ishlab chiqarishning tezlashishi va kengayishi hisobiga soliqqa tortiladigan daromadlar oshib, ularga mutanosib holda budjetga tushadigan to‘g’ri soliqlar salmog’i ham o‘sishi kuzatiladi. Shuning uchun, mamlakatda yaratilgan daromadlar iste’moldan, aholi olgan daromadlar o‘z ehtiyojlaridan yuqori bo‘lsa, to‘g’ri soliqqa tortish afzal, deb hisoblaymiz. Shu sababli, rivojlangan mamlakatlarda to‘g’ri soliqqa tortish afzal, rivojlanayotgan mamlakatlarda to‘g’ri va egri soliqlar nisbati birmuncha barqaror, islohotlar amalga oshirilayotgan o‘tish mamlakatlarida esa egri soliqqa tortishni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, mamlakat va aholining manfaatlarini uyg’unlashtirgan holda yaratilayotgan daromadlar va ularning iste’molga yo‘naltirilishiga bog’liq holda to‘g’ri va egri soliqlar nisbatini tashkil etilishi - ushbu soliq guruhlari nisbatini optimallashtirishga olib kelib, jahonning rivojlangan mamlakatlari kabi iqtisodiyotni rag’batlantiruvchi va tartibga soluvchi soliqlar tizimini vujudga keltiradi. Binobarin, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltiradigan va barqaror soliq tushumlarini ta’minlaydigan optimal to‘g’ri va egri soliqlar nisbati, takomillashgan soliq tizimi sifatida baholanadi. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|