O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’ lim vazirligi urganch davlat universiteti
Yüklə 392,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
o’ ldirishni o’ yla.
Darak, so’ roq , buyruq gaplar kuchli intonatsiya bilan talaffuz qilinishi va bu intonatsiyada so’ zlovchining his-hayajoni, ruhiy kechinmalari o’ z ifodasini topishi mumkin. Emotsional qimmat kasb etgan bunday gaplar undov gap deb ataladi. Masalan, Siddiqjonning bu vajohati Zunnunxo’ janing o’ yinini puchga chiqardi... shuning uchun Siddiqjondan baland kelishga tirishib, jahl bilan — Yana nima kerak?!— dedi. — Yana nimam bor?! — Kirmaysiz xonaga! — Kiraman! — Kirmaysiz! — Kiraman!— Ahmoq — Ahmoq bo’ lmaganimda, shu ahvolga tusharmidim?! Predmetda biror belgining mavjudligini yoki biror ish-harakatning yuzaga kelganligini, yuzaga kelishi mumkinligini anglatadigan gap tasdiq gap deyiladi: — Odamlar bundan ming yil ilgari ham quyosh nuridan foydalanishni bilganlar. Inkor gap predmetda biror belgining mavjud emasligini yoki biror ish-harakatning sodir bo'lmaganligini, sodir bo’ lishi mo’ ljallanmaganligini anglatadi. Inkor gap inkor anglatadigan vositalar yordamida shakllanadi: Undov gaplarda inkor va tasdiq kuchli emotsiya bilan ifodalanadi. Gap grammatik jihatdan tasdiq formasida bo'lsa ham, logik jihatdan undov-inkor gap ekanligi anglashilib turadi: Nahotki yerimiz chappa aylanib, nahotki daryolar oqar teskari! So‘ z-gaplar haqida umumiy tushunchalar So‘ z-gap to‘ plamini ajratish tamoyillari. O‘ zbek tilshunosligida so‘ z- gapning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo‘ llanish xususiyati empirik asosda yetarlicha o‘ rganilgan. Substansial yondashuvda gapning eng kichik qurilish qolipi WPm sifatida qayd etilgach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo‘ lgan so‘ z-gapga ham «lison-nutq» tamoyili asosida yondashish zaruriyati paydo bo‘ ldi va har bir gapning o‘ z qolipi mavjud bo‘ lgani kabi, so‘ z-gapning ham o‘ ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish modeli bo‘ lishi shartligi e’ tirof etildi. So‘ z-gap umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan so‘ zlarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgisi bilan mustaqil, yordamchi so‘ zdan, shuningdek, yoxud qo‘ shma gapdan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1) mustaqil holda gap bo‘ la olish; 2) gap tarkibida shu gapning biror bo‘ lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik; 3) o‘ ziga xos g‘ ayrioddiy ma’ noga ega bo‘ lish; 4) bog‘ lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son shakllariga ega emaslik. So‘ z-gap sirasiga shu to‘ rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashuvchi birliklar kiradi (bu tipdagi birliklar kirish so‘ z vazifasida ham keladi, lekin ularning substansial belgisi – so‘ z-gap bo‘ lib kelish). Quyida ularning har biri alohida- alohida ko‘ rib o‘ tiladi. Yüklə 392,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|