O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim bazirligi qarshi davlat universiteti boshlahg‟ich ta‟lim kafedrasi
Yüklə 374,57 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I-BОB. “GO„RO„G„LI” DOSTONI VOSITASIDA O„QUVCHILARNI MA‟NAVIY- AXLOQIY QADRIYATLAR RUHIDA TARBIYALASHNING NAZARIY ASOSLARI
|
Tadqiqot metodlari:
1. Mavzusiga oid ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish. 2. Kuzatish, 3.Test, og‗zaki so‗rovnoma. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Mazkur tadqiqot ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxati hamda ilovalardan iborat bo‗lib, uning asosiy matni 49 betni tashkil etadi. 8 I-BОB. “GO„RO„G„LI” DOSTONI VOSITASIDA O„QUVCHILARNI MA‟NAVIY- AXLOQIY QADRIYATLAR RUHIDA TARBIYALASHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. O„quvchilarni ma‟naviy-axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalash pedagogok muammo sifatida Markaziy Osiyo xalqlarining islomgacha bo‗lgan eng dastlabki axloqiy- ma‘naviy tasavvurlari xalq pedagogikasi, qadimiy yozma manbalar («Avesto‖, ―Urxun bitiklari‖, ―Irq bitigi‖) va mustoz adabiyot vositasida avloddan-avlodga o‗tib, ularning ba‘zi birlari umuminsoniy, milliy-ma‘naviy qadriyatlarning paydo bo‗lishi hamda shakllanishida asosiy poydevor vazifasini bajarib kelgan.Islomgacha bo‗lgan qadimiy tarbiya aqidalarining asosiy maqsadi insonni ruhan va jismonan yovuz ruhlardan xalos etish va saqlash, ularda yaxshilikning doimiy g‗alabasiga ishonch hissini shakllantirish, qalb pokligi, sihat-salomatlikka da‘vat etuvchi dastlabki tasavvurlardan iborat bo‗lgan. O‗sha davrlarga xos bo‗lgan insonning ruhiy-ma‘naviy qadriyatlarining ibtidoiy negizlari haqida Markaziy Osiyo va Eron xalqlarining qadimiy madaniy yodgorliklaridan biri zardo‗shtiylik dinining muqaddas kitobi ―Avesto‖da yetarlicha ma‘lumot beriladi. Sharq xalqlarining muhim qadriyatlari hisoblangan yaxshilik, hojatbarorlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, mehr-oqibat, halollik, poklik va boshqalar tarbiyaning eng oddiy usuli: savol-javob, pand-nasihat, namuna shaklida xalq o‗rtasida targ‗ib qilingan. Zardo‗shtiylar ta‘limotida sog‗lom tanda sog‗ fikr bo‗ladi, degan aqida asosida ruhiy sog‗lomlikka erishish g‗oyasi ilgari suriladi. O‘quvchi shaxsini ma‘naviy–axloqiy tarbiyalashda «Qur‘on‖ va ―Hadis‖larning alohida o‗z o‗rni bor. Hadislar sharq xalqlarining qimmatli ma‘naviy qadriyati bo‗lib, u yettinchi asrda muhim ilmiy yo‗nalish sifatida raydo bo‗ldi. Ular asrlar davomida yoshlarni ma‘naviy shakllantirishda ota-onalar, masjid, madrasa va maktablarlarda tayanch qo‗llanma bo‗lib xizmat qildi. Hadislarda xalq tajribasida sinalgan ezgu g‗oyalar kuchaytiriladi, ular nasihat va talab shaklida xalqqa yetkaziladi, xalq g‗oyalariga zid xislatlar esa majoziy 9 jihatdan bo‗rttiriladi, yomon oqibatlardan ogoh etiladi. Bunday hollarda mubolag‗ali usul orqali hadislarning tarbiyaviy ta‘siri kuchaytiriladi. Hadislar zaminida kishilarninsh e‘tiqodi va tasavvurlari, olamni bila borish vaidrok etish darajasi yotadi. Hadislar o‗ziga xos ta‘limiy va tarbiyaviy xarakterga ega bo‗lgan ijodiy janr bo‗lib, boshqa adabiy tur va janrlardan o‗zining tarbiyaviy ta‘sir doirasi, hajmi, ifoda xususiyatlari bilan ajralib turadi. Hadislarda «savob‖ mazmunini ochib beruvchi fazilatlar: ota-onaga, keksalarga hurmat, ilmli bo‗lish, hamkorlik, do‗stlik, insonparvarlik. Ayollarni qadrlash, saxovat, rostgo‗ylik, ifaat, nonni e‘zozlash, diyonat, rahm-shafqat, e‘tiqod, mehmondo‗stlik, xayr-ehson, tozalik, sabr-qanoat, ishonch va boshqalar shaxs ma‘naviy madaniyatini shakllantiriuvchi axloqiy-ma‘naviy omil tarzida namoyon bo‗ladi. Inson axloqi aqlga, xulq va hatti- harakati esa ilm-fanni o‗rganishga va ma‘rifatga asoslangandagina ma‘naviy kamolotga erishadi. Sharq mutafakkir allomalarining fikricha insonparvarlik g‗oyalarining amalga oshishi, ma‘naviy-axloqiy barkamollikka erishuv chuqur bilim olish va ma‘rifatli bo‗lishga bog‗liq. Shuning uchun ham ular ilmlilikni umuminsoniy qadriyat darajasida ulug‗ladilar, jamiyatning barcha a‘zolarini ilm egallashga chaqirdilar, ilmning inson ma‘naviy hayotida tutgan o‗rnini yuqori baholadilar. Farobiy o‗zining «Baxt saodatga erishuv haqida‖, ―Fanlarning tasnifi‖.‖ Falsafani o‗rganishdan oldin nimani bilish kerakligi‖ kabi ko‗plab asarlarida insonning ma‘naviy rivojlanishi ilm-ma‘rifatga bog‗liqligini ta‘kidladi. Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o‗rganishning kaliti ekanligini alohida ta‘kidlaydi. Ilm-ma‘rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. Al Xorazmiy esa insonning ma‘naviy-axloqiy qarashlari mantiqiy fikrlashga asoslangandagina mukammal shakllanishi mumkin, degan g‗oyani elgari surdi. Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy butun umri davomida, barcha asarlarida insonning guzal odobi, ta‘lim-tarbiyasi xaqida fikr yuritadi. Uning qay bir asariga nazar tashlamaylik barkamol insoniylik fazilatlari uluglanadi. Jumladan, mutufakkirning «Maxbubul-kulub» nomli asarida odob va axloq, tavoze, 10 insonlarga yaxshilik kilish, shu bilan birga insonlarda mavjud bulgan yomon xulqlar: o‘ziga bino quyish, takabburlik, yolg‘on so‘zlash, nafs balosi kabilar tugrisida fikr yuritadi. Shoir odobli-axloqli kishini quyidagicha ta‘riflaydi: «Adabli, agarchi barcha kishilardan yaxshidir va hamma xaloyiqdan yoqimlidir, ammo uluglardan ko‘ra yaxshiroq va qo‘li ustunlardan yoqimliroqdir. Adabli o‘z tengqurlari orasida bir-biriga maqtanarli bo‘ladi, kattadan kichik o‘rtasida yaxshi ko‘rinadi. Saxiylik qilmay elni shod qiladi va biror narsa xadya qilmay kishini g‘amdan ozod qiladi. Adab kichik yoshdagilarni uluglar duosiga sazovor etadi va u duo barakoti bilan umrbod bahramand bo‘ladi. Adab kichkinalar mehrini uluglar kungliga soladi va u muxabbat kungilda abadiy qoladi…» 1 Alisher Navoiy yosh avlodni kelgusida ma‘naviy-axloqiy fazilati yuksak fazilatli qilib yetishtirish, ularni yoshligidan boshlab qunt bilan tarbiya qilish kerakligini uqtiradi. O‘zbek xalqida ota-onaga bulgan hurmat, e‘tiqod, uni uluglash hamisha yuqori darajada bo‘lib kelgan. Shoir ham Vatanga muhabbatni, ota- onaga, insonlarga muhabbatni chin insoniylikning eng yaxshi fazilatlaridan biri deb biladi: Boshni fido ayla ato koshiga, Jismni kil sadko ano boshiga, Ikki jaxoningga kilarsan fazo, Xosil et ushbu ikkisin rizo. Tunu-kununga aylagali nurposh, Birisin oy ayla, birisin kuyosh. Suzlaridin chekma kalam tashkari, Xatlaridan kuyma kadam tashkari, Bulsun adab birla bori ximmating, Xam qil adab «dol» kabi qomating. Navoiyning yana bir zamondoshi va dusti Abduraxmon Jomiydir. U juda kup asarlar muallifidir. Jumladan uning «Baxoriston» nomli asarida ta‘lim va tarbiyaga keng urin beriladi. Jomiy bu asarida chin insoniylikni uluglaydi. Shoir 11 vafoni, sadokat va dustlikni, adolat va xakikatni, saxovat va muruvvatni, iymon va e‘tikodni axlokli kishilarga xos fazilat deb biladi. U xakikiy duslikni xamma narsadan ustun kuyadi: Dushmanga kursatgil dustlikni, xargiz Adovat tigidan tilinmas pusting Adovat kursatma dustlarga aslo Alamidan dushman bulmasin dusting.3 Jomiy asarlarida uz davrining xakchil goyalari insonparvarlik, insonning insonga tobe bulmasligi, ilm-ma‘rifatga intilish, odob, tavoze, soflik, tugrilik uluglanadi va boshka kup insoniy fazilatlar xakidagi fikrlar xikoyatlar, masallar orkali talkin kilinadi. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Sharq mutafakkirlari o‗zlarining ko‗p qirrali ijodlarida va ilmiy faoliyatlarida kishilarning talab va ehtiyojlari asosida vujudga kelgan islom dini va uning aqidalarini hurfikrlilik nuqtai nazaridan ko‗rmadilar, balki jamiyatning, insoniyat ma‘naviy madaniyatining rivojlanishining muhim vositasi sifatida ularga munosabatda bo‗ldilar. Sharq mutafakkirlari didaktik xarakterdagi ilmiy asarlarida ma‘naviy madaniyatni shakllantirishning shakl-usul va vositalarini bayon etdilar. Mutafakkir olimlar yuksak ma‘naviy fazilatlarni umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ma‘naviy omillarni yuksak baholadilar. Sharq allomalarining bu kabi shaxs ma‘naviy madaniyatini shakllantirishdagi ilg‗or fikrlaridan foydalanish I.A.Karimov asarlarida batafsil yoritilgan. Shuningdek, o‗tmish madaniy merosdan ta‘lim-tarbiyani jarayonini takomillashtirish, yangilash, insonparvarlashtirish sifatida foydalanish ham prezident asarlaridan olg‗a surilgan g‗oyalardan biridir. Yüklə 374,57 Kb. Dostları ilə paylaş:
|