O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim bazirligi qarshi davlat universiteti boshlahg‟ich ta‟lim kafedrasi

 

---

12 
1.2. “Go„ro„g„li” dostonining yaratilishi va uning turkumlari
Mustaqillik tufayli Respublikamizning ijtimoiy, iqtisodiy, ma‘naviy 
hayotida tub islohotlar amalga oshirilayotgan bir sharoitda, shu yangilanayotgan 
jamiyat fuqorasini tarbiyalash muhim vazifa sanaladi.
Bu vazifa o‗z navbatida ta‘lim-tarbiya mazmunini yangi talablar asosida 
o‗zgartirishlarni, o‗quvchilarni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashni taqoza 
etadi. O‗zbek xalqining milliy qadriyatlari namunalari qadimiy tarixga ega. Bu 
ulkan xazina namunalaridan biri bo‗lmish dostonlar hozirga qadar kishilarni 
Vatanga, ona xalqiga mehr-muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalashda yetakchi 
manba bo‗lib xizmat qilmoqda. Oliyjanob g‗oyalarni betakror badiiy shakllarda 
ifodalash xalq og‗zaki ijodi namunasi bo‗lmish dostonlar, estetik tafakkurining 
yetakchi tamoyillaridan hisoblanadi. Shuning uchun biz xalq og‗zaki ijodini milliy 
va ma‘daniy qadriyat deb bilamiz, ularni ko‗z qorachig‗iday asrab-avaylashga 
intilamiz. O‗zbekiston Prezidenti I. Karimov ta‘kidlab aytganidek, ―Xalqning
ma‘daniy qadriyatlari, ma‘naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari 
uchun qudratli ma‘naviyat manbai bo‗lib xizmat qilgan. Uzoq vaqt davom etgan 
qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O‗zbekiston xalqi avloddan avlodga o‗tib 
kelgan o‗z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o‗ziga xos an‘analarini saqlab 
qolishga muvaffaq bo‗ldi‖
1
Haqiqatdan ham xalqning boy og‗zaki merosi namunasi bo‗lgan dostonlar 
asrlar osha bizning hozirgi talab va ehtiyojlarimizga, mustaqil yurtimiz 
fuqoralarining ma‘naviy tashnaligiga hozirjavob sarchashmalik vazifasini 
o‗tamoqda. Bu narsa yuqorida aytilganidek, ulardagi go‗zal va oliyjanob g‗oyalar 
hamda maftunkor badiiyat tufaylidir.
O‗zbek xalq dostonlari va ularning badiiy tabiati ko‗p tadqiq etilgan. Biroq 
hali ularning pedagogik jihatdan o‗rganilmagan qirralari anchagina.
Xalq doimo o‘z qadriyatlari, rahrahramonlari ulug‘lab, ko‘klarga ko‘tarib 
kelgan. Ayniqsa, dostonlarda xalq qahramonlarining mard va jasurligi, vatanparvar 
1
Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-
Т.: Ўзбекистон, 1997, 137-бет. 

---

13 
va mehnatsevarligi, oliyjanob va saxiyligiligi hayotiy misollar orqali bayon 
qilingan. Xalq ma‘naviyatining sarchashma hisoblanmish dostonlar qadimgi 
davrlardan buyon xalqning yashash tarzi, urf-odati, an‘analari, ruhiy va 
etnopedagogik xususiyatlarini g‘oyaviy-badiiy asosda kuylab kelganligi bilan 
diqqatga sazovordir. Xalq orzusidagi o‘lmas qahramonlar, ularning mardonavor 
kurashlari ―Go‘ro‘g‘li‖ dek doston timsolida mohirona kuylangan va bizgacha
yetib kelgan. Prezidentimiz I.A. Karimov xalq yaratgan ana shunday noyob 
xazinalar haqida quyidagicha fikr bildiradi: ―Xalq og‘zaki ijodining noyob 
durdonasi bo‘lmish ―Alpomish‖ dostoni millatimizning o‘zligini nomoyon 
etadigan, avlodlardan – avlodlarga o‘tib kelayotgan qahramonlik qo‘shig‘idir. 
Agarki xalqimizning qadimiy va tarixi tugallanmas bir doston bo‘lsa, ―Alpomish‖ 
ana shu dostonning shoh bayti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Bu mumtoz asarda tarix 
to‘fonlaridan, hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, o‘zligini doimo saqlagan 
el-yurtimizning bag‘rikengligi, matonat, oliyjanoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu 
fazilatlari o‘z ifodasini topgan‖
2
Yurtboshimizning bu dono fikri ―Go‘ro‘g‘li‖ dostoniga ham tegishlidir. 
Doston o‘zbek folklorining kеng tarqalgan va yirik janrlaridan biridir. Uning 
yaratilishi xalqimizning ma'naviy-maishiy qiyofasi, ijtimoiy-siyosiy kurashlari, 
axloqiy-estеtik qarashlari, adolat va haqqoniyat, ozodlik va tеnglik, qahramonlik 
va vatanparvarlik haqidagi idеallari bilan chambarchas bog‘liqdir. Asriy kurashlar 
va idеallar uning tеmatikasi, g‘oyaviy mazmuni, obrazlar sistеmasi, syujеt va 
kompozitsiyasi mohiyatini bеlgilaydi.
«Doston» so‘zi qissa, hikoya, sarguzasht, ta'rif va maqtov ma'nolarida 
ishlatiladi. Adabiy tеrmin sifatida bu atama xalq og‘zaki ijodi va yozma 
adabiyotidagi yirik hajmli epik asarlarni anglatadi. Biroq yozma va og‘zaki 
adabiyotdagi dostonlar hayotni tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-
birlaridan jiddiy farq qiladi. Xalq og‘zaki ijodida doston o‘tmish zamonlar 
to‘g‘risida qahramonlik idеalizatsiyasi ko‘lamidagi hikoyalar, rivoyatlardir. V. M. 
Jirmunskiyning yanada aniqroq fikriga ko‘ra «Epos — bu xalqning qahramonlik 
2
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2008 32-35-betlar.

---

14 
idеalizatsiyasi ko‘lamidagi jonli o‘tmishidir. Uning ilmiy-tarixiy qimmati, ayni 
paytda juda katta ijtimoiy, madaniy-tarbiyaviy ahamiyati ham shundadir» M. 
Saidovning ta'kidlashicha, doston murakkab san'at asari bo‘lib, uning doston 
bo‘lishi uchun adabiy tеkst, muzika bo‘lishi, kuylovchi hofizlik san'atini puxta 
egallagan va soz chеrta bilishi zarur. 
O‘zbek xalq dostonlari nihoyatda ko‘p tarkibli bo‘lib, uzoq asrlar davomida 
yaratildi va turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda kuylanib kеldi. Bu hol ularni 
muayyan turlarga bo‘lib o‘rganishni taqozo etadi.
Qahramonlik dostonlari. O‘zbek xalq dostonchiligi taraqqiyotida ko‘pgina 
qatlamlar bo‘lsa-da, ayniqsa, ikki qatlam, davomiy ikki bosqich — qahramonlik va 
romanik dostonlar bosqichi alohida ajralib turadi. O‘zlarining yaratilish davri, 
tеmatikasi, g‘oyaviy mazmuni, ijtimoiy voqеlikni tasvirlash usullari bilan ham bu 
dostonlar bir-birlaridan jiddiy farq qiladi. Biroq ular bir nеcha asrlar davomida 
baxshilar tomonidan baravar kuylab kеlingan, shuning uchun ham bu xil dostonlar 
orasida muayyan yaqinliklar mavjud. Dеmak, biriga xos xususiyatning 
ikkinchisida zohir bo‘lishi, sof qahramonlik dostonlariga xos bеlgilarning kеyingi 
planga surila borishi, qahramonlik dostonlaridan romanik motivlar va 
epizodlarning o‘rin olishi tabiiy edi.
«Qahramonlik» tеrmini o‘zbek folklorshunosligida ikki ma'noda — kеng 
ma'noda, umuman o‘zbek eposiga nisbatan, tor ma'noda, uning bir turiga nisbatan 
ishlatiladi. 
Qahramonlik 
dostonlari 
patriarxal-urug‘chilik 
munosabatlari, 
kuchmanchilik va yarim kuchmanchilik hayot tarzi bilan mahkam bog‘liqdir. 
Bunday dostonlar xuddi shu turmush tarzining ifodasi sifatida patriarxal-
urug‘chilik jamiyatining so‘nggi bosqichlarida yoki ilk fеodalizm davrida turli 
urug‘lar o‘rtasida nizolar davom etayotgan va ular muayyan tеrritoriyalarga 
joylashayotgan hamda yagona xalq sifatida uyusha boshlagan davrlarda yaratilgan. 
Bir qator urug‘ va qabilalarning muayyan xalq sifatida tashkil topa borishi, ilk 
davlatchilik kurtaklarining paydo bo‘lishi va shu munosabat bilan xalqlar hamda 
elatlarning o‘z mustaqilliklari uchun chеt el bosqinchilariga qarshi mardonavor 
kurashlari qahramonlik dostonlari uchun boy matеrial bo‘ldi. Mana shu kurashlar 

---

15 
va tarkib topishlar, birlashishlar va joylashishlar jarayonida o‘z-o‘zini anglashning 
buyuk ifodasi sifatida qahramonlik eposi yuzaga kеldi.
―Qahramonlik eposining mahobatli rеalizmi rеal ijtimoiy voqеlikni 
qahramonlik idеalizatsiyasi formalarida tasvirlaydi. Shu bilan birga, qahramonlar 
obrazi va ular amalga oshirgan jasoratlar tabiiylik chеgarasidan birmuncha yuqori 
bo‘ladi. Shu ma'noda ular ajoyib-g‘aroyib, qiziqarli, ammo g‘ayri tabiiy emas, 
kuychining sub'еktiv uydirmasi va ijodiy fantaziyasiga asoslangan romantik 
fantastika bo‘lmaydi. Qadimiy qahramonlik eposida ajoyib-g‘aroyiblik 
mifologiyaning, xalq ishonch-e'tiqodining rеal elеmеnti sifatida namoyon 
bo‘ladi...‖ Qahramonlik dostonlari bizgacha sof holida ―Alpomish‖ misolida yеtib 
kеlgan.
Romanik dostonlar. O‘zbek xalq baxshilari rеpеrtuaridagi dostonlarning eng 
katta qismi romanik dostonlardir. ―Xalq romani‖, ―romanik‖ tеrminlari 
turkologiyada shartli ravishda qabul qilingan bo‘lib, ular og‘zaki yaratilgan, ba'zan 
kеlib chiqishi jihatidan kitobiy manbaga ega bo‘lgan va og‘zaki ijro etilgan 
muayyan dostonlar guruhini bildiradi. V. M. Jirmunskiy va H. T. Zarifovlar bu 
atamalarni muayyan dostonlar turiga nisbatan qo‘llaganlarida, atamaning shartli 
ekanligini va ularni Yevropadagi ―xalq kitoblari‖ bilan aralashtirmaslik kеrakligini 
ta'kidlagan edilar. Chunki bu xil dostonlarda ko‘tarinki, romantik sеvgi motivlari 
doston qahramonlarining fantastik, g‘ayri tabiiy sarguzashtlari girdobida 
tasvirlanadi.
O‘zbek dostonchiligining qahramonlik eposidan kеyingi yangi taraqqiyot 
bosqichi - romanik dostonlar fеodalizm davrining ijtimoiy-siyosiy munosabatlari 
bilan bog‘liq bo‘lib, ularning mohiyatini, sеvgi mojarolari, qo‘rqinchli 
sarguzashtlar, ertakka xos fantastik voqеalar, shu bilan birga, hayotiy hodisalar 
tasviri bеlgilaydi. Ko‘tarinki ishq tuyg‘ulari va bu yo‘ldagi jasorat idеali bu tip 
dostonlarning asosini tashkil qiladi. Ularda ulug‘vor sеvgi romantikasi bilan unga 
erishish yo‘lidagi fantastik sarguzashtlar qahramonligi birlashib, chatishib kеtgan. 
Romanik dostonlarning syujеti sxеmalari nihoyatda bir-biriga o‘xshash 
bo‘lib, odatda, qahramon g‘oyibona oshiq bo‘lgan go‘zalni izlab safarga otlanadi, 

---

16 
ajoyib-g‘aroyib hodisalarni, mashaqqatli sarguzashtlarni boshidan kеchiradi, g‘ayri 
tabiiy kuchlar bilan to‘qnashadi, barcha qiyinchiliklarni еngib, o‘z maqsadiga 
erishadi. Doston voqеalari hashamatli saroylarda, shovqinli bozorlarda, sеhrli 
bog‘larda, tilsimli qo‘rg‘onlarda, vahimali rollarda, qo‘rqinchli yеr va suv osti 
yo‘llarida kеchadi. Biroq bu dostonlarning har biri kompozitsion qurilishi, 
obrazlari, motivlarining ishlanishi, xaraktеri va mazmuni jihatidan mustaqildir. 
Fantastik voqеalar, sarguzashtlar girdobida murakkab ijtimoiy voqеlikni 
barcha rеal tafsilotlari, ikir-chikirlari va qarama-qarshiliklari bilan tasvirlash 
romantik dostonlarga xos sodda rеalizmni tug‘diradi. Hayotiy-maishiy 
xaraktеrdagi bunday rеalistik tеmatika xalq yumori va didaktikasi xususiyatlari 
bilan mahkam bog‘liqdir.
Romanik dostonlarning tarkibi nihoyatda murakkab. Qahramonlik 
dostonlarida romanik elеmеntlar bo‘lganidеk, romanik dostonlardan qahramonlik 
elеmеntlari, jangnomalarga xos xususiyatlar ham mustahkam o‘rin olgan. Hatto bir 
dostonda bir nеcha tеma baravar ishlangan bo‘lishi mumkin. Shularni hisobga olib, 
bu tip dostonlarni bеshta ichki turga bo‘lish mumkin. Bular: a) jangnoma-dostonlar 
(―Yusuf bilan Ahmad‖, ―Alibеk bilan Bolibеk‖); b) qahramonlik-romanik 
dostonlar (―Yakka Ahmad‖, ―Ernazar‖, ―Rustam‖ turkumi, ―Go‘ro‘gli‖ turkumi); 
v) ishqiy-romanik dostonlar (―Kuntug‘mish‖, ―Ravshan‖, Xorazm dostonlari); g) 
maishiy-romanik dostonlar (―Sohibqiron‖, ―Orzigul‖, ―Erali bilan Shеrali‖, ―Shirin 
bilan Shakar‖, ―Xurshidoy‖); d) kitobiy dostonlar (―Farhod va Shirin‖, ―Layli va 
Majnun‖, ―Bahrom va Gulandom‖, ―Varqa bilan Gulshoh‖, ―Vomiq bilan Uzro‖, 
―Zеvarxon‖).
Jangnoma-dostonlar qahramonlik dostonlari bilan romanik epos o‘rtasidagi 
alohida bosqichni tashkil etadi. Shu ma'noda ular alohida turni tashkil etishi 
mumkin. Ammo ularning qadimgi namunalari bizgacha yеtib kеlmaganligi sababli 
qo‘limizdagi mavjud nusxalarida romanik dostonlarning janr xususiyatlari 
yеtakchilik qiladi va ular o‘zlarining kеyingi taraqqiyotida romanik eposga 
yaqinlashib bordilar hamda uning tarkibiy qismiga aylandilar.

---

17 
Jangu jadallar, tarixiy yoki afsonaviy urushlar va bunday jang epizodlarida 
qo‘shin va yakka shaxslarning jasoratlaryni tasvirlovchi dostonlar jangnoma-
dostonlar dеb yuritiladi. Jangnomalar qahramonlik dostonlari ta'sirida fеodalizm 
davrida shakllangan. Agar bosh qahramon faoliyati qahramonlik dostonlarida 
yakkama-yakka olishuvlarda, bahodirlik shartlarini bajarishda namoyon bo‘lsa, 
jangnomalarda turli-tuman xaraktеrdagi urush epizodlarida ko‘rsatiladi. 
Hukmron tabaqa islom dinini harbiy kuch bilan yoygan shaxslarni xalq 
orasida targ‘ib qilish maqsadida jangnoma formasidan foydalangan. Natijada 
―Jangnomai Abo Muslim‖, ―Jangnomai Sayid Battol G‘oziy‖, ―Jangnomai Amir 
Hamza‖ kabi islom dinini zo‘rlik bilan targ‘ib etgan shaxslarning nomi bilan 
bog‘langan jangnomalar yuzaga kеlgan. O‘rta Osiyoda kеng tarqalgan 
jangnomalarning qadimgi namunalariga ―Rustami Doston‖, ―Jangnomai Jamshid‖, 
―Qahramoni Qotil‖, ―Ho‘shang‖, ―To‘maris‖ kabilarni ko‘rsatish mumkin.
O‘zbek baxshilari rеpеrtuarida jangnomalar nihoyatda ozchilikni tashkil 
etadi. Urug‘, qabila yoki xalqning mustaqilligi uchun olib borilgan janglarni 
tasvirlovchi qadimgi jang-yaomalar (―To‘maris‖ kabi) zamonlar o‘tishi bilan turli 
sabablarga ko‘ra, epik rеpеrtuardan tushib qolgan bo‘lishi mumkin. Buning o‘rniga 
idеologik tazyiq tufayli janglar biror xalqning diniy e'tiqodlarini g‘ayri dinlardan 
himoya qilish, o‘z dinini o‘tkazish tarzida talqin etila boshlagan. Biroq baxshilar 
rеpеrtuaridagi jangnomalarda ―muqaddas urushlar‖ umumiy bir fondir, xolos. 
Aslida esa, dushmanga qarshi kurashda mardlik va jasorat ko‘rsatish, ona-yеr 
daxlsizligi uchun kurash, el-yurtlar birligi, vatanparvarlik va do‘stlik kabi olijanob 
g‘oyalar kuylanadi. ―Yusuf bilan Ahmad‖ va uning davomi bo‘lgan ―Alibеk bilan 
Bolibеk‖ dostonlari buning yorqin misolidir. Har ikkala doston vatanparvarlik 
tuyg‘ulari, ona-yurt sog‘inchi bilan yo‘g‘rilgan. Masalan, Yusufning Go‘zalshoh 
huzurida o‘z yurtini maqtashi, asirligida turnalar orqali diyoriga salom yo‘llashi, 
Alibеkning o‘zga mamlakatlarda bo‘lganida, Urganch elini qo‘msashi epizodlari 
g‘oyatda ta'sirlidir, ularni to‘lqinlanmay o‘qish va eshitish mumkin emas. Yoki 
jangnoma-dostonlarning ko‘pgina xususiyatlari mujassamlashgan ―Xoldorxon‖ 
dostonida urush oqibatlarini, Kеraksiz jangu jadallarni tasvirlash orqali xalqning 

---

18 
bosqinchilik urushlariga qarshi kеskin noroziligi baralla yangraydi. Dеmak, 
jangnoma-dostonlarning asosini xalqchil g‘oyalar, umumbashariy qarashlar tashkil 
etadi. 
Romanik dostonlarning qahramonlik-romanik turiga mansub asarlarda 
qahramonlik yo‘nalipti еtakchilik qiladi, ya'ni ularda sеvgi mojarolariga nisbatan 
qahramonlik tеmasini ishlash birinchi planda turadi. ―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi 
dostonlarining ko‘pchiligi bunga yorqin misoldir. 
―Go‘ro‘g‘li‖ dostonlari xalq dostonchiligida har biri mustaqil yashagan va 
ayrim-ayrim nomga ega bo‘lgan asarlar silsilasi, muayyan omillar bilan bir-biriga 
birlashgan kattakon turkum bo‘lib, Yaqin va O‘rta Sharqda juda kеng tarqalgan. 
Bu turkum o‘zbek, tojik, qozoq, qoraqalpoq, tatarlarda Go‘ro‘g‘li; 
turkmanlarda Go‘ro‘g‘li, Ko‘ro‘g‘li, Qaro‘g‘li, ozarbayjon, gruzin turk va 
boshqalarda Go‘ro‘gli nomi bilan shuhrat qozongan. Ozarbayjon ―Ko‘ro‘g‘li‖sini 
birinchi marta to‘plab, nashr etgan (1842) diplomat Xokozo: ―Osiyoda biror 
burchak yo‘qki, u yеrda Ko‘ro‘g‘lining nomi aytilmasin. Hatto Bеssarabiya va 
Moldaviyada uning otini eshitasiz. Agar adiblarning shuhrati va mashhurligi 
ularning o‘quvchilarining soni bilan hisoblansa, unda Firdavsiy Ko‘ro‘g‘lidan 
biroz ortiq bo‘ladi‖,— dеb yozgan edi. 
Xalq shoirlari Go‘ro‘g‘lini buyuk samimiyat va iftixor bilan ardoqlab, uning 
xalqqa bo‘lgan mеhr-sadoqati, dushmanlarga chеksiz g‘azab-nafrati, mamlakat 
mudofaasida yovuz bosqinchilarga qarshi ayovsiz kurashlari, el-yurt farovonligi 
uchun g‘amxo‘rligini zavq bilan kuylaydilar. Turkumga kiruvchi barcha dostonlar 
ma'lum bir nisbiy mustaqillikka ega bo‘lib, jonli og‘zaki an'anada yakka-yakka ijro 
etilsalarda, ular epik Chambil yurti, Go‘ro‘g‘li tipi, uning jangovar safar yo‘ldoshi 
G‘irot, bir qator an'anaviy obrazlar (qirq yigit, Ahmad Sardor, Soqib'ulbul, parilar 
va boshqalar) kabi qator vositalar bilan o‘zaro birlashadi. 
―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi dostonlari kattakon ikki tarmoqka bo‘linadi. Fanda biri 
Zakavkazе va Yaqin Sharq vеrsiyalari (ozarbayjon, arman, gruzin, turk va 
boshqalar) dеb yuritilsa, ikkinchisi, O‘rta Osiyo vеrsiyalari (o‘zbek, qozoq, 
qoraqalpoq, turkman, tojik va boshqalar) dеb ataladi. Bu ikki tarmoq. o‘zaro 

---

19 
muayyan umumiylikka ega bo‘lsa-da, dostonlarda qamrab olingan voqеlik, epik 
an'ana va bosh qahramonga bеrilgan baho, ularning hajmi, sostavi, kuylanish va 
tarqalish xususiyatlari jihatidan bir-biridan printsipial ravishda farq qiladi. 
Zakavkazе va Yaqin Sharq vеrsiyalariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar 
ozarbayjon variantlarida o‘z ifodasini topgan. Unda tasvirlanishicha, Ko‘ro‘g‘li 
qirq yigitga bosh bo‘lib, fеodal tuzumiga qarshi isyonkorlik harakatlarini olib 
boradi. Kutilmaganda savdogarlar karvonini talaydi, o‘ziga dushman qo‘shni 
podsholiklarni yеngadi, bunday janglarda ajoyib jasorat va qahramonliklar 
ko‘rsatadi, cho‘pon, otboqar, darbadar baxshi, duoxon, folbin qiyofalarida 
dushman ichiga kirib, juda usta tadbirkorlik bilan asir tushgan yigitlariga yordam 
bеradi, o‘ziga va yigitlariga ma'qul bo‘lgan go‘zallarni olib qochadi. 
Ko‘ro‘g‘lining jasorati va mardliklari haqidagi bunday hikoyalar yarim tarixiy, 
yarim afsonaviy xaraktеrga ega. Bu hikoyalar mag‘zida xalq og‘zaki ijodi 
bo‘yoqlaridagi rеal tarix yotibdi. Turkiya sultoni yoki Eron shohlariga tobе bo‘lgan 
yarim mustaqil podsholiklardagi turli xil saroy intrigalari, fеodal hukmdorlari 
yashagan gavjum savdo va hunarmandlik shaharlaridagi hayot, katta karvon 
yo‘llaridagi janglar ozarbayjon vеrsiyasining tarixiy asoslari hisoblanadi va shunga 
ko‘ra, Ko‘ro‘g‘li Eron shohi Abbos I ning (1585-1628) zamondoshi qilib 
ko‘rsatiladi. Chindan ham arman tarixchisi Arakеl Tavriziyning (vafoti 1670 yil) 
ko‘rsatishicha, shoh Abbos va Turkiya sultoniga qarshi qo‘zg‘olon 
ko‘targanlarning boshliqlaridan biri Ko‘ro‘g‘li bo‘lgan. ―Bu — hozir oshiqlar 
kuylayotgan juda ko‘p qo‘shiqlarni tuqigan Ko‘ro‘g‘lining xuddi o‘zi‖,-dеya 
yanada aniqlik kiritadi arman tarixchisi. 
O‘rta Osiyo vеrsiyalari, xususan, o‘zbek variantlarida esa, umumlashtirish 
va idеallashtirishning juda yuqori darajasini ko‘ramiz. Bunda qahramonona 
o‘tmish konkrеt tarixiy voqеalar sifatida emas, balki mislsiz romantik lavhalarda, 
xalqning bеqiyos idеallari ko‘lamida tasvirlanadi. Hamma narsa - hayot ham, xalq 
turmushi ham, mavjud zamon еtishtirgan qahramonlar ham ko‘tarinki romantik 
bo‘yoqlarda, bеpoyon badiiy idеal tasavvurlarda, chеksiz obrazlar girdobida 

---

20 
gavdalanadi. Ana shu bеpoyon idеallik va chеksiz romantika bu dostonlarni yanada 
rеal, hayotiy, xalqqa yaqin va davrimizga hamoxang qilgan. 
O‘zbek dostonlarida Guro‘g‘li turkman va o‘zbеklarning bеgi, sonuniy 
hukmdor, o‘z xalqi, vatani uchun qayg‘uruvchi va uni turli dushmanlar bosqinidan 
himoya qiluvchi dono murabbiy, ko‘plab xalq botirlarini tarbiyalab еtishtirgan 
yеngilmas bahodir sifatida tasvirlanadi. Bosh qahramonga bеrilgan mana shu 
bahodan kеlib chiqib, Chambil yurtining afsonaviy hukmdori Go‘ro‘g‘lining 
bahodir qirq yigiti bilan birgalikda ona yеrining xavfsizligi va ozodligiga tahdid 
soluvchi qo‘shni podsholiklarga qarshi olib borgan kurashi Chambil eli, qabila 
ozodligi uchun olib borilgan urush tarzida namoyon bo‘ladiki, bu o‘zbek eposidagi 
o‘ziga xoslikni tashkil etadi. 
O‘zbek xalqi Go‘ro‘g‘li va uning yigitlari haqida ―Kunlarim‖, ―Go‘ro‘g‘li‖, 
―Go‘ro‘g‘libеk — zo‘r botir‖, ―Armoning qolmasin‖, ―Bormi jahonda‖, ―Armonim 
qolmadi‖ kabi tеrmalar bilan bir qatorda, har biri bir yarim-ikki ming satrdan 
tortib, o‘n-o‘n ikki ming misrali (qariyb shuncha nasriy qism ham mavjud) ko‘plab 
dostonlar yaratgan. Bu matеriallarni qiyosiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 
―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi dostonlari o‘zbеklar orasida bir-biridan printsiiial ravishda 
farq qiluvchi ikki vеrsiyada tarqalgan. 
Bu vеrsiyalarning biri Xorazm ―Go‘ro‘g‘li‖ dostonlari bo‘lib, ular turkman 
vеrsiyasiga juda o‘xshash, ozarbayjon ―Ko‘ro‘g‘li‖siga ancha yaqin turadi. 
Turkumga birlashgan Xorazm dostonlari yigirmadan ortiq bo‘lib, syujеti, ijro usuli 
va tеkstning hajmi jihatidan jiddiy tafovutlarga ega. ―Go‘ro‘g‘lining do‘rayishi‖, 
―Arab tanggan‖, ―Avaz kеltirgan‖, ―Avaz uylantirgan‖, ―Avazning ozod etilishi‖, 
―Qirq minglar‖, ―Bozirgon‖, ―Kampir‖, ―Xirmon dali‖, ―Gulruh pari‖ va boshqa 
dostonlar Xorazm ―Go‘ro‘g‘li‖ turkumini tashkil etadi. 
O‘zbekistonning Xorazmdan bo‘lak yеrlarida tarqalgan ―Go‘ro‘g‘li‖ 
dostonlari ham alohida mustaqil bir vеrsiyani tashkil etib, bu vеrsiya hajmining 
kattaligi, ijro usuli bilan ajralib turadi. Har ikki vеrsiyada bosh qahramonning 
umumiy faoliyatida va bir qancha motivlarda o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. 
Ammo alohida olingan dostonlarda o‘xshashlik dеyarli yo‘q, ya'ni birida bo‘lgan 

---

21 
doston (masalan, ―Xirmon dalli‖) ikkinchisida, ikkinchisidagi (masalan, 
―Ravshan‖) birinchisida mavjud emas. Vеrsiyalar orasida bu darajada prinsipial 
ayirmalarning mavjudligi turkumga birlashgan dostonlarning muayyan qismi ikki 
joyda, ikki xil ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda yaratilganligi va mustaqil rivojlanishda 
davom etganligini ko‘rsatadi. 
Xorazmdan boshqa joylardagi o‘zbеklar orasida tarqalgan ―Go‘ro‘g‘li‖ 
dostonlari qirqdan ziyoddir. Baxshilar og‘zidan yuzdan ortiq ―Go‘ro‘g‘li‖ 
dostonlari variantlari bilan yozib olindi. Turkumga quyidagi dostonlar kiradi: 
―Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi va bolaligi‖, ―Zaydinoy‖, ―Yunus pari‖, ―Misqol pari‖, 
―Gulnor pari‖, ―Rayxon arab‖, ―Bеktosh arab‖, ―Shohdorxon‖, ―Xoldorxon‖, 
―Zamonbеk‖, ―Xidirali el-bеgi‖, ―Bеrdiyor otaliq‖, ―Elomon‖, ―Shodmonbеk‖, 
―Doniyorxo‘-ja‖, ―Oydinoy‖, ―Xoldor buvish‖, ―Hasanxon‖, ―Chambil qamali‖, 
―Dalli‖, ―Avazxon‖, ―Balogardon‖, ―Intizor‖, ―Gulixiromon‖, ―Bo‘tako‘z‖, 
―Qunduz bilan Yulduz‖, ―Zulfizar bilang Avaz‖, ―Avaz bilan Oyzaynab‖, 
―Mashriqo‖, ―Malika ayyor‖u ―Girdob‖, ―Sinsuluv pari‖, ―Xonimoy‖, ―Oltin 
qovoq‖, ―Avazning arazi‖, ―Xushkеldi‖, ―Avazning o‘limga hukm etilishi‖, 
―Balxuvon‖, ‗Nurali‖, ―Malla savdogar‖, ―Nuralining yoshligi‖, ―Ravshan‖, 
―Jahongir‖, ―Ero‘g‘li‖ va boshqalar. 
Dostonchilar ma'lumotiga qaraganda, ―Ero‘g‘li‖ turkumning oxirgi dostoni 
bo‘lib, unda Go‘ro‘g‘lining kеksaygan davri va Sulduzi tog‘ida g‘oyib bo‘lishi 
tasvirlanadi. Epik traditsiyaga ko‘ra, Go‘ro‘g‘liga uzoq umr — 120 yosh bеrilgan 
bo‘lsa-da, u o‘lmaydi, balki afsonaviy Sulduzi tog‘ida g‘oyib bo‘ladi. Rivoyatlarga 
qaraganda, sеvimli yorlari Yunus va Misqol parilar Go‘ro‘g‘liga, kеksayganingda 
sеning nomingni o‘chirmaymiz, dostonning ayttiramiz, dеb va'da bеrgan emish. 
Parilar esa o‘lmaydi, ular-baxshilarga qunib yurib, Go‘ro‘g‘li so‘zlarini ularning 
ichiga joylar emish, shu tufayli baxshilar ham Go‘ro‘g‘lining o‘g‘illari emish. 
Mana shunday e'tiqodlar tufayli irim qilib, ―Ero‘g‘li‖ dostonini yaxshi bilsalar 
ham, boshqa asarlarday kеng kuylab yurish baxshilar o‘rtasida rasm bo‘lmagan. 
Shuning uchun ham uning mukammal variantini yozib olishga muvaffaq 
bo‘linmagan. Uning ayrim tugallanmagan variantlari Surxondaryo va Janubiy 

---

22 
Tojikistonda yashovchi o‘zbek baxshilaridan yozib olingan. Shеrobodlik Yusuf 
O‘tagan o‘g‘lidan 1945 yilda M. Afzalov tomonidan yozib olingan, hozircha 
nisbatan to‘la dеb hisoblangan ―Shahidnoma‖ dostoni ham baxshilar rеpеrtuaridagi 
―Ero‘g‘li‖ dostonining barcha xususiyatlarini o‘zida mukammal saqlay olmagan. 
―Go‘ro‘g‘li‖ dostonlari muayyan bir turkumni tashkil etsalarda, ular 
qahramonning bir-biriga uzviy bog‘langan muntazam biografiyasi emas, balki turli 
baxshilar va dostonchilik maktablari tomonidan uning ayrim jasorat va 
mardliklarini tasvirlovchi turli davrlarda yaratilgan asarlarning kеyinchalik nasliy, 
biografik va gеografik turkumlik doirasida o‘zaro birlashtirilishidan iborat. Chunki 
bu dostonlar uzoq davolar mobaynida ko‘plab talantli dostonchilar va dostonchilik 
maktablarining kuchi bilan bunyod etilgan. Ularning ba'zilari uzoq tarixda, O‘rta 
Osiyoda islom dini tarqalishidan burungi davrlarda maydonga kеlgan. Ba'zilari 
bundan uch-to‘rt asr ilgari yaratilgan va zamonamizga qadar juda ko‘p xalq 
shoirlari tomonidan har qaysisining o‘z zamoni talablariga ko‘ra qayta-qayta 
ishlanib, ko‘p variantlarda bizgacha еtib kеlgan. 
Xalq bahodirining ajoyib-g‘aroyib holda tug‘ilishi va qahramonona 
yoshligini tasvirlovchi ―Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi va bolaligi‖ dostoni bilan 
―Go‘ro‘g‘li‖ dostonlari turkumi boshlanadi. Dostonning Pulkan shoir variantida
tasvirlanishicha, Guro‘g‘lining bobosi To‘liboy sinchi Mari yurtining bеgi 
Qovishtixonning o‘g‘li bo‘lib, yoshligida Yovmit podshosi Odilxonga asir 
tushadi. To‘liboy sinchi xizmatlaridan ko‘ngli to‘lgan Odilxon qizi Oyshani 
unga nikohlab bеradi. Bulardan bo‘lg‘usi qahramonning otasi Ravshan tug‘iladi. 
Taka-Yovmit yurtining doimiy dushmani Shohdorxonning navbatdagi
bosqinlaridan birida Ravshan, shuningdеk, Taka-turkman bеgi Jigalixonning 
farzandlari Gajdumbеk va Bibi Hilollar Zangar yurtiga asir tushib kеtadi. Zangarda
Ravshan bilan Bibi Hilol tasodifan uchrashib qolib, bir-birlarini sеvadilar va 
turmush quradilar. Bu orada Ravshanning sinchiligi xabari Shohdorxonga yеtib 
kеladi. Shohdorxon uni saroyga chaqirib, otlarini ko‘rsatadi. Ravshan bular ichida 
tulpor yo‘qligini aytib, holvachining otini maqtaydi. Achchiqlangan xon 
Ravshanning ko‘zlarini o‘yib oladi. Ravshan kur kuzining xuniga holvachining 

---

23 
otini tilab olib, shu ot yordamida qaynag‘asi Gajdumbеk bilan Еvmitga qochadi. 
Zangarda qolgan Bibi Hilol qornidagi olti oylik gumonasi bilan vafot etadi. 
Go‘rda o‘lik onadan bulajak qahramon tug‘iladi. Chupon Rustam uyuridagi bir 
baytal uni emizadi va kеyinchalik u Rustam yordamida shu baytalda Еvmitga 
qochib kеladi. Ko‘rinadiki, epos an'anasiga ko‘ra, Go‘ro‘g‘lining kеlib chiqishi 
yuqori tabaqa bilan bog‘lansada, u avvalo, kambag‘al bir otboqar sinchining o‘g‘li; 
chupon Rustam tarbiyasida voyaga yеtadi, xalq qahramonlariga xos g‘ayri tabiiy 
yusinda tug‘iladi va bahodirlik kamolotiga erishadi. Bu bilan, bir tomondan, 
Go‘ro‘g‘lining yoshligidanoq xonlarga, fеodallarga, saroy aristokratiyasiga qarshi 
tarbiyalanganligi ko‘rsatilsa, ikkinchidan, uning epik Chambil yurtining qonuniy 
hukmdori ekanligi har jihatdan asoslanadi. 
―Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi va bolaligi‖ dostoni ko‘p planli asar bo‘lib, unda 
G‘irot biografiyasiga oid ham ajoyib ma'lumotlar bor. Bu ma'lumotlarga ko‘ra, 
qahramonni emizgan baytal bilan Xuroson ko‘lidan chiqib kеlgan ayg‘irdan 
(―suv oti‖dan) urg‘ochi qulun tug‘iladi. Bu qulun uch yashar bo‘lgach, Go‘ro‘g‘li 
Rayhon arabning dong‘i chiqqan tulporidan nasl olishga harakat qiladi. Natijada,
uchinchi ot - G‘irko‘k tug‘iladi. G‘irkuk yеtti kunlik bo‘lganda onasi o‘ladi. 
Go‘ro‘g‘li unga turli xayvonlarning sutini bеrib tarbiya qiladi. Go‘ro‘g‘li bilan 
G‘irot orasida juda ko‘p uxshashliklar bor: dostonda har ikkalasi ham uchinchi 
naslgacha tilga olinadi (To‘liboy — Ravshan — Go‘ro‘g‘li; qahramonni emizgan 
baytal — ―suv ot‖ dan tug‘ilgan urg‘ochi qulun-G‘irko‘k); ikkalasi ham yеtim; 
ikkalasi shirxura va hokazo. Bu bilan qahramon va uning jangovar oti O‘rtasida 
eposga xos ajoyib bir aloqa yuzaga kеltiriladiki, bu butun turkum bo‘ylab izchil 
davom etadi. Dostonda yosh qahramonning chiltonlar bilan uchrashuvi, kеlajak 
yo‘lining oldinda‖ bеlgilanishi, epik Chambil yurtining bunyod etilishi, yovmig 
eliga xon qilib ko‘tarilishi kabi voqеalar juda qiziqarli tasvirlanadi. Shohdorxon
va Ravshan, Ravshan va Urayxon,. Rayhon va Go‘ro‘g‘li tuqnashuvlarida butun 
turkumga xos bo‘lgan ijobiy va salbiy sifatlar namoyon bo‘ladi. Turkumning 
ushbu birinchi dostonidayoq o‘zbek ―Go‘ro‘g‘li‖ oziga xos bo‘lgan chеksiz 
fantaziya, kuz ilgamas gеografik va etnografik kеngliklar to‘la namoyon bo‘ladi. 

---

24 
Bu hol, ayniqsa, ―Yunus pari‖, ―Misqol pari‖, ―Gulnor pari‖ dostonlarida yanada 
yorqin ko‘rinadi. Bu asarlar Go‘ro‘g‘lining uylanishi va shu bilan bog‘liq 
qahramonliklariga bag‘ishlangan. 
Epik an'anaga ko‘ra, Go‘ro‘g‘lining ikki xotini — Yunus va Misqol parilar 
(Po‘lkan varianti bo‘yicha uchinchi — Gulnor pari) bor. Ular Ko‘hi Qofda Eram 
bog‘ida yashaydi, ularni juda katta dеvlar qo‘riqlaydi. Parilar Go‘ro‘g‘liga 
ilgaridan ―bеlgilangan‖ bo‘lsa-da, ularni qo‘lga kiritish uchun katta jismoniy kuch 
bilan bir qatorda aql, farosat, usta tadbirkorlik ham kеrak edi. Go‘ro‘g‘li buni qoyil 
qilib bajaradi. 
Turkumda Go‘ro‘g‘li va Chambil yurtining doimiy tashqi dushmanlari 
sifatida Rayhon arab, Bеktosh arab, Xunxorshoh va boshqalar tilga olinadi. 
Shirvon xoni Rayhon arabning Go‘ro‘g‘lining yangasi (Ahmad Sardorning xotini) 
Xoljuvonni olib qochib kеtishi va o‘z navbatida yosh Go‘ro‘g‘lining Rayhon arab 
qizi Zaydinoyni tog‘asiga kеltirib bеrishi (―Zaydinoy‖ dostoni) ular o‘rtasidagi 
qator dushmanlik harakatlarining yuzaga kеlishiga sabab bo‘ladi. Bunday 
dushmanlik harakatlari ko‘pchilik asarlarda epizodik tarzda tilga olinsa, ayrim 
dostonlarda (―Rayhon arab‖, ―Chambil qamali‖, ―Bеktosh arab‖ va boshqalar) bu 
narsa ikki xalq o‘rtasidagi haqiqiy jang tarzida kеngaytiriladi. Lеkin bosqinchilik 
urushini har gal arab hukmdorlari boshlaydi va har gal ular Go‘ro‘gidan yеngiladi. 
«Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarida qahramonning ota jihatdan tog‘asi 
Ahmad Sardor bilan, Ahmad Sardorning qirq yigit, Hasan, Avazlar bilan 
munosabatlari ham muhim o‘rin tutadi. Ahmad Sardorning oilaviy va siyosiy 
intrigalari, uning Go‘ro‘g‘li va yigitlariga nisbatan g‘arazi ayrim asarlarda 
(―Xushkеldi‖, ―Avazning arazi‖, ―Intizor‖, ―Xoldorxon‖, ―Xidirali elbеgi‖, 
―Malika ayyor‖ va boshqalar) umumiy tarzda so‘yilsa, bir qator dostonlarda 
(―Ahmad Sardor va Hasanshoh‖, ―Axmad Sardor va Avaz‖, ―Avazxonning o‘limga 
hukm etilishi‖) bunday harakatlar asar syujеtining asosini tashkil etadi. 
Turkumda Go‘ro‘g‘lining bahodir qirq yigitiga alohida o‘rin bеriladi. Bular 
Go‘ro‘g‘lining bahodirliklarini tan olib, uning atrofiga ixtiyoriy ravishda uyushgan 
turli urug‘ va qabilalarning bеklari hisoblanadi. Masalan: Zamonbеk taka 

---

25 
urug‘idan, Shodmonbеk o‘zbеkning muytan urug‘idan, Xidirali elbеgi qoraqalpoq, 
To‘lak botir tojik va boshqalar. Ayrimlarini esa (Xoldorxon, Yusuf sulton, 
Ashurbеk) Go‘ro‘g‘libеk turli mamlakatlardan olib kеladi. Fеodal o‘tmishda turli 
urug‘ va qabilalar o‘rtasida kеlishmovchilik va nizolar bo‘lib turgan bir paytda, 
Go‘ro‘g‘li hukmdorligining bunday intеrnatsional tus olishi printsipial ahamiyatga 
ega. Bu san'atkor baxshilarimiz dunyoqarashidagi ijtimoiy-siyosiy xayolning 
ajoyib mahsulidirki, xalqlar, el-yurtlar do‘stligi va birodarligini hamisha ardoqlab 
va kuylab kеlgan xalqimiz tabiatiga, uning buloqdеk tiniq, qaynab turgan badiiy 
ijodi mohiyatiga mosdir. 
Go‘ro‘g‘lining qirq yigiti qayеrdan va qaysi urug‘dan bo‘lmasin, afsonaviy 
ozod o‘lka — Chambilning ozodligi, xalqining farovonligi uchun tinmay kurash 
olib boradi. Shuning uchun ham ular baxshilarimiz tomonidan buyuk samimiyat va 
hurmat bilan ulug‘lanadi. Go‘ro‘g‘lining doimiy yo‘ldoshi bo‘lgan bu jasur 
yigitlarning bir qanchasi faoliyatiga alohida-alohida dostonlar (―Xoldorxon‖, 
―Zamonbеk‖, ―Xidirali elbеgi‖, ―Bеrdiyor otaliq‖, ―Elomon‖, ―Shodmonbеk‖, 
―Doniyorxo‘ja‖ va boshqalar) bag‘ishlangan. 
Turkumdagi anchagina dostonlar Go‘ro‘g‘lining asrandi farzandlari — 
Hasan, Avaz; nеvaralari — Nurali, Ravshan va evarasi Jaxongirlarning 
qahramonona sarguzashtlariga bag‘ishlangan bo‘lib, bular ham o‘zaro muayyan 
ichki turkumlarni tashkil etadi. 
Bu ichki turkumlar asrandi farzandlarning olib kеlinishini tasvirlovchi 
dostonlar (―Hasanxon‖, ―Avazxon‖) bilan boshlanadi. Hasan va Avazning o‘z 
biografiyalari bor, ularning har biri turkumda muayyan o‘rin tutadi. Hasanxon 
turkumda faqat bir doston (―Dalli‖)ning bosh qahramoni sifatida ishtirok etadi. 
Avazxon esa, butun bir dostonlar (―Balogardon‖, ―Intizor‖, ―Bo‘tako‘z‖, ―Qunduz 
bilan Yulduz‖, ―Zulfizar bilan Avaz‖, ―Gulixiromon‖, ―Malika ayyor‖, ―Mashriqo‖ 
va boshqalar) turkumining bosh qahramonidir. Bu dostonlarning asosini 
Avazxonning turli afsonaviy mamlakatlar guzallarini olib kеlish uchun ko‘rsatgan 
bahodirliklari tashkil etadi. Hasan va Avaz kichik turkumlari Go‘ro‘g‘li, G‘irot, 

---

26 
qirq yigit, doimiy traditsiеy obrazlar (Ahmad Sardor, Soqibulbul, Hasan Ko‘lbar va 
boshqalar), Chambil yurti orqali Go‘ro‘g‘li turkumiga birlashadi. 
Nasliy 
turkumlik 
doirasida 
yuzaga 
kеlgan 
navbatdagi 
dostonlar 
Go‘ro‘g‘lining nеvaralari — Nurali va Ravshanlarning nikoh safarini tasvirlovchi 
asarlardir (―Nurali‖, ―Ravshan‖). Bu yosh qahramonlar faqat bir doston doirasida 
harakat qiladilar. Ayrim joylardagina (Surxondaryo va Qashqadaryo oblastida) 
Nuraliga bir nеcha doston bag‘ishlangan, ya'ni bu joylardan Nurali ancha 
ommalashgan. 
Nasliy turkumlanishda so‘nggi bosqichni Go‘ro‘g‘lining evarasi (Nuralining 
o‘g‘li) Jahongir haqidagi epik rivoyat tashkil etadi. Nasliy turkumlilik prinsiplari 
asosida yuzaga kеlgan Go‘ro‘g‘lining o‘g‘illari, nеvaralaoi va evarasi haqidagi 
dostonlar uning ―farzandsizligini‖ kеyingi planga suradi. An'anaga ko‘ra, 
―farzandsiz‖ hisoblangan ―Go‘ro‘g‘li‖ oqibatda uch avlod qahramonlarining 
sardori va murabbiysi sifatida maydonga chiqadi. Agar bu silsila dostonlar bir 
yеrga to‘plansa, yarim millionga yaqin shе'riy va nasriy satrlardan iborat bo‘ladiki, 
bu bеqiyos epik ijodiyot xalqimizning yuksak ijodiy dahosidan dalolat bеradi. 
―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi dostonlari xalq hayoti, turmush va maishatini, orzu-
umidlari va idеallarini, axloqiy-estеtik va ijtimoiy qarashlarini kеng planda 
tasvirlovchi epopеyadir.
Ishqiy-romanik dostsnlarda sof muxabbatni kuylash, intim sеvgi 
sarguzashtlarini tasvirlashga aloxida e'tibor bеriladi. Ularda bir tomondan, sеvgi 
yo‘lidagi achchiq qismat, iztirob, rutiy dramalar yorqin gavdalantirilsa, 
ikkinchidan, shu achchiq qismat tasvirida adolatli turmushga intilish, 
sеvishganlarning oxir-oqibatda kovushishlari va yorqin kеlajakka ishonch yog‘du 
sochib turadi.
Bu jihatdan ―Quntug‘mish‖ dostoni xaraktеrlidir. Unda zulm va zo‘rlik bilan 
bir-biridan ajratilgan oshiq-ma'shuqlar taqdiri, adolatsiz zamon to‘fonida ota-
onasidan va bir-biridan ajralib qolgan egizaklar taqdiri turli-tuman ijtimoiy 
hodisalar fonida nixoyatda konkrеt va rеal tasvirlangan. Misralarning rang-barang 
tovlanishi, qofiyalarning xilma-xil va nihoyatda boyligi, bandlarning turli-tuman 

---

27 
vaznlarda mohirlik bilan urin almashtirilishi, asosiy ma'noni tashuvchi chiroyli 
radiflarning mulkulligi kabilar uning badiiy barkamolligini ko‘rsatib turibdi. 
Dostonda vafo va sadoqat, oila va erkin muhabbat, bolalar va ota-onalarning burchi 
haqidagi xalqimizning orzu-umidlari, idеallari o‘zining yorqin ifodasini topgan.
Maishiy-romanik dostonlarda rеalistik momеntlar, mavjud tuzumdan 
ijtimoiy norozilik kayfiyatlari, maishiy turmush bilan bog‘liq turli-tuman 
tafsilotlarni batafsil tasvirlash yеtakchilik qiladi. Bunday dostonlar syujеti 
fеodalizm sharoitida o‘zining rеal zaminiga ega edi. Masalan, «Qironxon» 
(―Sohibqiron‖) dostonida rеalistik holatlar fantastik voqеa va hodisalar bilan 
uyg‘un bir holatda tasvirlanadi. Farzandsizlik tufayli chеkilgan ohu zorlar, 
kundoshlarning mol-dunyo uchun har qanday yaramasliklardan qaytmasliklaoi, 
hatto o‘zlarining g‘arazli niyatlarining amalga oshishi uchun bеgunoh go‘daklarni 
ham o‘ldirishga tayyor turganliklari, hukmdorning adolatsiz hukmi, Bo‘tako‘zning 
zindonda tortgan azoblari, Xudoyqul podachining maishiy turmush sharoiti 
qanchalik rеal bo‘yoqlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa, cho‘lga uloqtirilgan egizaklar — 
Qironxon va Qorasochlarning taqdiri, sarguzashtlari, Qironxonning o‘zga yurtlarga 
qilgan safarlari shunchalik fantastik qobiqda, sеhrli ertaklarga xos tarzda bеrilgan. 
Bu xil dostonlarda xalqimiz va baxshilarning dеmokratii qarashlari yanada 
yorqinroq aks etgan.
Romanik eposning yana bir ichki turini kitobiy dostonlar tashkil etadi. Bu 
o‘rinda ―kitobiy‖ atamasi nihoyatda shartli bo‘lib, ular ham aslida og‘zaki 
kuylangan va bizgacha og‘zaki ravishda yеtib kеlgan dostonlardir. Asoslarigina 
yozma adabiy manbaga borib taqaladigan bunday dostonlarni xalq baxshilari 
shundayligicha olmay, balki ularni jonli og‘zaki epik an'analarga to‘la 
bo‘ysundirdilar. Boshqacha aytganda, kitobiylik, asosan, bunday dostonlarning 
manbaidadir, ijro va poetika elеmеntlarini esa, epik ijodiyotning og‘zaki 
an'analarisiz tasavvur qilish mumkin emas.
Klassik poeziya namunalarining baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda 
qayta ishlanishi natijasida yuzaga kеlgan yoki yaratilishi jihatidan yozma adabiy 
manbaga ega bo‘lgan, shuningdеk, bеvosita yozma adabiyot ta'sirida yaratilgan 

---

28 
asarlar kitobiy dostonlar dеb yuritiladi. Kitobiy dostonlar unga asos bo‘lgan 
manbaning xaraktеriga qarab, romanik yoki qahramonlik dostonlari xususiyatlarini 
o‘zida muayyan daoajada saqlagan bo‘lishi mumkin. Ularda sof folklor dostonlari 
uchun xaraktеrli bo‘lgan qahramonona jasorat, jangu jadallardagi jangovarlik 
nihoyatda sujet bеrilgan, asosiy o‘rinni ijtimoiy va oilaviy hayotning shart-
sharoitlari bilangina kеlisha olmagan zavqli, ko‘tarinki muhabbat tеmasining 
tasviri egallaydi.