O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Pedagogik ijodkorlik manbai - bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba muammoli vaziyatlarga juda boydir.
Ilg‘or pedagogik tajriba deganda, biz o‘qituvchining o‘z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishni, o‘quvchilarning ta’lim-tarbiyasida yangi, samarali yo‘l va vositalarni qidirib topishni tushunamiz.
Ilg‘or pedagogik tajriba o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan shu shakli va
usullari,uslub va vositaliridir.
Ilg‘or pedagogik tajriba o‘rganish,unga asoslanib yangi pedagogik hodisa va qonuniyatlarini ochish o‘quv-trbiya jarayoniga yaxshi sifatli o‘zgarishlar kiritadi,o‘quvchilarni bilish faoliyatini boshqarish, yangi ko‘rinishdagi uquv jarayonini modellashtirish muammolarini echishga sabab bo‘ladi. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchi faqatgina muvaffaqiyatli o‘qitish va tarbiyalish; ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribalarini tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ham ega bo‘lishi zarur.
Hozirgi zamon fan vatexnika taraqqiyoti o‘qituvchining ijodkor bo‘lishini,fanining muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi,fan yutuqlarini o‘quvchilarga etkaza olish va nihoyat uquvchilarni ham ijodiy fikrlashga,tadqiqot ishlariga o‘rgata olishni talab qiladi.
Shuning uchun o‘qituvchi avvalo tadqiqotchilik malakalarini egallashi zarur. O‘qitvchi ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish davomida olimlarini to‘playdi,tahlil qildi,ularasosida xulosalar chiaradilar. U fan xulosalaridan o‘zining amaliy faoliyatida foydalanish jarayonida hozirgi zamon o‘qituvchisi uchun zarur bo‘lgan juda muhim fazilatlarni egallaydi.
Pedagogik tajriba o‘qituvchining o‘quv ishlari jarayonida egallaydigan bilimi va ko‘nikmalari yig‘indisidir. Bu o‘qituvchining pedagogik mahorati bo‘lib, u pedagogika fanini rivojlantirishida boshlang‘ich omil hisoblanadi.





Maktab o‘qituvchilarini ilg‘or tjribalarni o‘rganishning taxminiy tarkibi.

Nutq	O‘qituchilik
texnikasini	darajasini
egallash va	aniqlay
darajasi;	olishi;

Ilg‘or pedagogik mahorat sohiblari.
Sh.A.Amonashvilining pedagogik metodikasining mazmuni.
U o‘quvchilarnini fikrlashga o‘rgatadi. Uning o‘quvchilari o‘z o‘rtoqlarining ishlarini tekshirib baholaydilar (baho qo‘ymasdan, albatta!). Bir-birlarining yozma ishlarini taqriz qilishadi.
V.F.Shatalov metodikasining mazmuni.
Uni takrorlash asosida o‘z-o‘zini nazorat va o‘z-o‘zini baholashdan iboratdir. U ma’lum vaqtda topshirilgan vazifa yuzasidan barcha o‘quvchilarni baholaydi.Kundalikni tekshirishni, har bir tayanch signallarni baholash fikrlashga ijobiy ta’sir etadi.
Tayanch signali nima? Bu signallar ma’no ahamiyatini bosuvchi assotsiativ simvolidir. Bu simvol ma’lum tushunarli bo‘lgan axborotni bir lahzada xotirada tikdaydi. Yo‘l harakatini eslatuvchi belgilar eng yaxshi tayanch signalidir. Qizil rang – mumkin emas, sariq rang – ogohlantirish, yashil rang – ochiq degan ma’noni bildiradi.
S.N.Lisekovaning pedagogik metodikasini mazmuni. U darslarda ko‘rgazmalilik, chizma modellar yordamida dars berishni o‘quvchilarni faollashtiradi va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. O‘tilayotgan temani sharxlab boshqaruv darsni xarakatlantiruvchi asosiy kuchdir deydi. Sharxlab beruvchi 3 ta o‘zida mujassamlashtiradi:

So‘zlash

Yozish

Bunda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchi boshqalar qatori mas’uliyatni sezgan holda harakat qilsa, u ham o‘z orqasidan butun sinfni ergashtirib faollashtiradi.
I.V.Volkov pedagogik metodikasi mazmuni.
U maktabda bolalar uchun “Ijod xonasi” tashkil etib, o‘quvchilar bilan ishlashda turli xil yo‘nalishdagi ishlarni talab, har bir o‘quvchini xilma-xil faoliyatida (adabiyot,tasviriy san’at, foto,kino) o‘z qiziqishiga ko‘ra kuchini sinab ko‘rish, ularni ijodkorlik sifatlarini namoyon qilishga erishadi.
N.P.Paltashevning pedagogik metodikasi mazmuni.
U sinf o‘quvchilarini qatoriga bo‘lib o‘qitishin tashabbuskori. 1– qator – a’lochilar;
2– qator – o‘rta;
3– qator – yomon o‘zlashtiruvchilar.
Bu metodda keyingi 2-qatorning o‘quvchilari o‘z joylarini o‘zgartirishi uchun huddi 1-qatordagi kabi o‘qishga majburdir.
Ochilxon Sharafutdinov pedagogik metodikasini mazmuni. Uning metodi:

1. 
   Darsga puxta tayyorlanish;
   
2. 
   O‘tilgan temani to‘g‘ri rejalashtirish;
   
3. 
   O‘quvchilarda faollik;
   
4. 
   Ko‘rsatmali qurollardan foydalanish;
   
5. 
   Dars soatidan unumli o‘tkazish;
   
6. 
   Dars jarayonida o‘tilgan mazmunini i lmiy-g‘oyaviy, pedagogik va psixologiya jihatdan o‘quvchilarga m os bo‘lishi;
   
7. 
   Amaliy mashg‘ulotlar va hayotdan olish misollar bilan bog‘lash;
   
8. 
   Mustaqillikni o‘stirishga e’tibor berish muo‘im o‘rin tutadi.
   

Ta’lim tizimini isloh etish vazifalari muvaffaqiyatli hal etilsa, ijtimoiy - siyosiy sohalar sekin o‘zgaradi, odamlar ongida demokratik qadriyatlar qaror topadi, inson jamiyatdagi o‘rnini ongli ravishda o‘zi belgilaydi.
Ta’lim-tarbiyaga yangicha yondoshish ta’lim berish jarayonini ongli ravishda tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Yangicha ta’lim - tarbiya berishda milliy urf- odatlar, qadriyatlarni xurmat qilib, ularni muhim tomonlarini tarbiyalash jarayoniga tadbiq etilsa, bu tadbirlar yaxshi samara beradi. Jamiyat ishonib topshirgan bu ulug‘ vazifani bajaruvchi fidokor kadrlar o‘zlari har jihatdan barkamol bhlmoqlari kerak.
Agar maktabda ta’lim-tarbiya to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lsa, aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lsa, maktabni bitiruvchilar emas balki maktab ta’limi va tarbiyasini ko‘rgan shaxslar etishib chiqadi. Yana bir yangi pedagogik texnologiyaning asosiy bo‘limi o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga o‘rgatishdir. o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o‘rnini ongli intizom olishi lozim, chunki demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Bunday hol ta’lim-tarbiyani samarali o‘tishini ta’minlaydi. o‘quvchilarni mukammal ilmli qilib tarbiyalahda o‘qituvchi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish ularni baholashda ko‘p ballik reyting tizimida baholarni to‘g‘ri va adolatli qo‘yish, ularni ko‘proq o‘zlari mustaqil bilim olishga undash, kasbni tanlashda ongli ravishda yo‘naltirish kabi masalalar yangi pedagogik texnologiyaning asosini tashkil etadi. o‘quv muassasalarini zamonaviy tarzda jihozlash, o‘quvchilarni barcha o‘quv darsliklari bilan to‘la ta’milash, pedagoglar uchun munosib hayot tarzini yaratib berish, yosh kadrlarni bilimli va malaklaarini oshirish maqsadida chet ellarga o‘qishga yuborish davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlanadi va kerakli mablag‘ bilan ta’minlaydi.
Ta’lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub islohotlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar:
-ta’lim mazumuni tizimini isloh qilish;
-ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish;
-ta’limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini isloh qilish;
-ota-ona, o‘qituvchi o‘quvchining ta’lim jarayoniga bo‘lgan yangicha qarashlarini yaratish;
-yangi pedagogik texnologiyani amaliyotta tatbiq etishdan iborat.
Ta’lim mazmuni va uning tarkibini kengaytirish, chuqurlashtirish, bu mazmunga nafaqat bilim, ko‘nikma, malaka balki umumisoniy madaniyatni tashkil etuvchi ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-atrofga munosabatlarni ham kiritish g‘oyasi juda muhimdir. Ilg‘or pedagogik, ijtimoiy tajribalar pedagogik mahoratni shakillantirishda muhim omildir. Ular quyidagi yo‘nalishda o‘z aksini topgan:
-faoliyat turlari (moddiy-amaliy, ijtimoiy);
-ijtimoiy ong shakillari (axloq, san’at, siyosat, falsafa, fan va boshqalar);
-ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy);
-moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib qoldiriladigan boyliklar).
Yangi pedagogik texnologiyaning asosiy tomoni maktab darsliklarini qaytadan yuksak darajada, yuqori saviyada tuzish lozimligidir. Darsliklar tuzish ko‘p yillik ilmiy, madaniy, estetik, ma’naviy tajribalarga tayangan holda tuzilmog‘i kerak.
O‘qituvchi pedagogik mahoratini shakllantirishda ilg‘or pedagogik tajribalarga tayanish yaxshi natijalarga olib keladi.
Dars jarayonida asosiy tashabbus o‘qituvchi qo‘lida bo‘ladi. U darsini tez-tez o‘tish, ko‘proq bilim berish bilan mashg‘ul, lekin sinfda bu ma’lumotlarni barcha o‘quvchi turli tarzda qabul qiladi, ularning hoxish istaklari turlicha, ular passiv eshituvchi, quloq soluvchi, bu hodisalar o‘quvchilarning o‘quv jarayonidagi mas’uliyatini, javobgarlik hissini susaytiradi. Bu hol ularni erkin fikrlash, mustaqil o‘ylash imkoniyatidan mahrum etadi. Shuning uchun tarbiyani samarali chiqishini maqsad qilgan ekanmiz, bu jarayonda o‘quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta’lim jarayonini sub’ekti bo‘lishi kerak, ya’ni o‘qish, o‘rganish, mutolaa qilish o‘quvchi zimmasida bo‘lishi kerak. O‘qituvchi esa o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda, bilim berishda o‘quvchilarning bilimlarini mustaqil egallashlariga ko‘maklashishi, mas’uliyatni sezishga o‘rgatishi kerak. Ilm
– quyosh, o‘quvchi nihol, o‘qituvchi esa quyosh nurini niholga eltuvchi zarrachadir. Har bir dars tarbiyaviy rivojlantirishi uchun uchta maqsad qo‘yiladi. Darsni tashkiliy shakli uning qatnashchilarining o‘zaro aloqalariga bog‘liq bo‘lib ta’lim metodlariga va o‘quv imkoniyatlariga bog‘liq. Bunga erishish uchun o‘qituvchi rag‘barligida o‘qituvchi bilan o‘quvchi birgalikda faoliyat yuritishlari kerak. Bu o‘quv jarayonining talab darajasida bo‘lishi o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq. O‘quv jarayonini boshqarish faoliyati, bilim faoliyatidan iborat. o‘quv jarayoniga bunday yangicha qarashning tub mohiyati shundaki o‘qitishda ichki motivatsiyadan, ya’ni idrok, ichki tuyg‘u diqqatni tortish, istak, mas’uliyatdan foydalanish ahamiyatda molikdir. O‘quvchi bilim olishga intilishi, o‘qishi, o‘rganishi ularning ichki ehtiyojlariga aylanishi, real hayotga kirib borishi, dunyoni anglashi kabi hislatlariga o‘qituvchi mas’uldir. o‘qituvchilardan o‘quvchilarda tashabbuskorlik, mustaqqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirishni, zarur malaka va ko‘nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni tafakkur va bog‘lanishli nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktik prinsip bu ta’limdagi faoliyatdir. Bunday tizimda o‘quvchi ham o‘qituvchi ham ta’limni tarbiya jarayonida birgalikda mas’uldir. Ular birgalikda har bir o‘quvchini bilim va qobiliyatini, individual ehtiyojlarini aniqlaydilar. Bunday holatda o‘chituvchi faqat “baholovchi” emas, balki yangi bilimlar beruvchi, etkazuvchi manbaga aylanadi. Mahoratli o‘qituvchi darsni quyidagi uslublarda o‘tishi mumkin: ma’ruza, o‘zicha o‘qish, audio-video orqali o‘qish, ko‘rgazma, namoyishlar orqali o‘qish, bahs munozara orqali o‘qish, o‘quv jarayonini amaliyotga bog‘lash, bir-birini yakka tartibda o‘qitish.
Pedagogik yangiliklar, ularni baholash va pedagogik jamoa tomonidan o‘zlashtirish, uni amaliyotga qo‘llash uch yo‘nalishda olib boriladi. Pedagogik – neologiya, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o‘rganiladi. Pedagogik – aksiologiya, pedagogik yangiliklar ichidan samaralisi tanlanadi. Pedagogik – transologiya, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo‘llaniladi.
O‘qituvchining mahorat bilan dars o‘tishi, darsni tushuntirish g‘oyalari
asosida o‘qituvchining bolalar bilan o‘zaro harakati tushuniladi, sinfda psixologik birlik yaratish har bir metodik yondashuv uchun o‘ziga xos muloqot yo‘lini tanlab borish kabilar kiradi. Ta’lim jarayoniga yangicha yondoshish, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta’lim samaraliingi bosqichga ko‘tariladi, ya’ni bolaning talabi, moyilligi, istak-hoxishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; o‘quvchining o‘quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi oshadi; bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi;u umr bo‘yi o‘z bilimini boyitishga ishonch paydo bo‘ladi;erkin fikrlash malakasi shakllanadi; shaxs jamiyatda o‘zining o‘rnini tezroq topib olishga muhit yaratadi.
O‘quvchilarda har tomonlama o‘zi jamoada erkin tutish ko‘nikmalari, to‘g‘riso‘zlik, fikrini to‘la, to‘g‘ri bayon etishga o‘rganishda o‘qituvchining o‘rni muhimdir. O‘qituvchi bunday tarbiyani berishda ajdodlarimiz boy merosidan foydalanishi juda foydalidir. Ajdodlarimizning yurt-tinchligi, farovonligi yo‘lida qilgan mislsiz qahramonliklari, mardliklari haqida gaprib berib o‘quvchilarni hamisha shunday bo‘lishga chorlash kerak. Bunday hikoyalar o‘quvchilarda g‘urur tuyg‘usini uyg‘otadi, ular hali bobolari kabi erkin, to‘g‘ri so‘z, mard bo‘lishlariga undaydi.
Bugungi kunda muallim uchun eng muhim fazilat sadoqatdir. O‘z fanini chuqur bilgan va bolalarni chin dildan yaxshi ko‘rgan muallimgina ta’lim ishida muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Zamonaviy dars... Bu so‘z pedagogik davralarda tez-tez tilga olinadigan bo‘ldi. Ayni vaqtda bu jarayonga pedagog, psixolog, metodistlarning ish faoliyatlarida o‘z tasavvuri va o‘z uslubi bilan qo‘llanib, betakror va yangicha bir dars mezonini yaratishga harakat qiladi. Bu jarayonni boshqarishda ularning maqsadlari mushtarakdir. Negaki, har bir pedagog dars mashg‘uloti davomida o‘quvchilarga tarbiya berib, ular ongida bilim, ko‘nikma, malakalarni ketma-ket uzviy holda hosil qilishi o‘z maqsadiga aylantiriladi.
Bu haqda buyuk nemis pedagogi Adolf Disterverg o‘qituvchining dars berishga, o‘ylashga majbur eta olish, eng muhimi o‘quvchida mustaqil ishlash istagini uyg‘otish zarurligini bundan yarim asr muqaddam ta’kidlagan edi.
Zamonaviy darsning talabi ham bu ulug‘ olim fikriga monandir.
Sharqning benazir olimi, donishmand Abu Ali inb Sino o‘zining “Donishnoma” kitobida tarbiya va ta’lim xususida fikr, yuritib, har bir shaxsning o‘ziga xos nihoyasini o‘zi-o‘zidan paydo bo‘lmasdan, balki shaxs rivojlanishi jarayonida qay tarzda vujudga kelishi juda aniq tasvirlab bergan. Ya’ni, endi tug‘ilgan go‘dakda faqattina hissiyot bo‘lishini, shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari: diqqat, idrok, xotira, tafakkur esa shaxs tarbiyasi davomida paydo bo‘lishini alohida uqtirgan.
Demak, shundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchilarda, darsga kirgan vaqtda faqattina hissiyot xukmron. O‘quvchidan yuqorida ta’kidlangan ketma-ketlik (diqqat, iroda, idrok, xotira, tafakkur) esa o‘z o‘rnida kelishi va ular tafakkurida yuqori darajali bilim, ko‘nikma, malaka hosil qilish o‘qituvchining mahoratiga bevosita bog‘liqdir.
Zamonaviy darsning poydevori tarbiya turlarining o‘quvchiga singdirib, ularga ta’lim berishini taqozo etadi. Olimlarning fikricha, har qanday dars 10 ta talabga javob berishi lozim.
Tarbiyaviy maqsadni ta’lim bilan mushtarkaligi. Mavzu mazmunning ilmiyligi.
Darsda manbani hayot bilan bog‘lash. Kasbiy yo‘nalishga qaratilganligi.
Mavzu mazmuniga mos vositalarini qo‘llash.
O‘quvchining mustaqil malakalarini mutahkamlashga qaratilishi. Mavzu mazmuniga mos metod va usullardan foydalanish.
Fanlararo bog‘liqligi.
Tug‘ilib o‘sgan joy bilan bog‘liqlikni ta’minlash. Ekologik tarbiya.
O‘qituvchi dars jarayonida bu bosqichlarni amalga oshirishi davomida o‘quvchilarda namunali tarbiya sifatlarini (axloqiy, aqliy, jismoniy, mehnat va boshqalar) singdirish, ma’naviy dunyoqarashni shakllantirish, ta’limning hayotiyligiga sharqona did va nafosatga tabiatni, Vatanni e’zozlashga qaratilgan
fazilatlarni shakllantiradi. Sanab o‘tilgan talablar asosida o‘tkazilgan dars zamonaviy dars bilan hamohangdir.
Zamonaviy darslardan biri teatrlashgan dars usulidir. Masalan, bir mavzuni misol sifatida olib ko‘raylik.
7-sinf, o‘zbek adabiyoti.