O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Natijali bosqich
O‘qituvchi ta’lim berish, rivojlantirish, tarbiyalash maqsadida integratsiyani amalga oshirish uchun pedagogik bilimlarni qo‘llaydi. O‘quvchi bilimlar tizimida, umumlashtirib ularni amalda qo‘llaydi.
	Nazorat qilish bosqichi	O‘qituvchi bir-biri bilan bog‘langan predmetlarga o‘quvchilarning tayyorgarligini nazorat qiladi, o‘zlashtirishlarini baholaydi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini baholashni, turli predmetlar bo‘yicha o‘z-o‘zini ham, ularni birlashtirish ko‘nikmalarini ham nazorat qiladilar.

Didaktik tizimda predmetlararo asosda integratsiyalash o‘qituvchi (ta’lim berish) va o‘quvchi (ta’lim olish) harakatlarining mos kelishini ko‘zda tutadi. Ikkala faoliyat ham umumiy tuzilishga ega: maqsadlar, sabablar, mazmun, vositalar, natijalar, nazorat. Biroq o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatlarining mazmunida farq bor.

Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijasida integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning quyidagi bosqichlari mavjudligi aniqlandi (1-jadval):
Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijasida boshlang‘ich ta’limda integratsiyani amalga oshirishga yordam beruvchi usul va vositalar aniqlandi:

№	Usul va vositalar nomi
1	Evristik suhbatlar
2	Umumiy suhbatlar
3	Ekskursiyalar
4	Ona tili, tabiatshunoslik darslarida kuzatishlar, badiiy asar materiallari asosida nutq o‘stirish uchun yozilgan ijodiy ishlar
5	Ta’limning ko‘rgazmali metodlari
6	Mustaqil ishlar
7	O‘qish, matematika darslarida og‘zaki rasm chizish
8	Imo-ishorali ko‘rinishlar (pantomimalar)
9	Tabiatshunoslik darslarida tabiat tasvirlarini ifodali o‘qish

10	Ona tili darslarida tabiatshunoslikka oid diktantlar, matnlar yozish (shu sinfga tegishli orfogrammalarni takrorlagan holda)
11	O‘lkashunoslik asosida matematik masalalarni hal qilish, echish va boshqalar

Ta’limni tabaqalashtirishni rad etmaydigan, uni to‘ldiradigan integratsiyani ta’lim tizimiga kiritish, jamiyatga yaxlit dunyoqarashga, o‘zidagi bor bilimlarini mustaqil tartibga solish va turli muammolarni hal qilishga noan’anaviy yondoshish qobiliyatiga ega bo‘lgan bilimdon yoshlarni tarbiyalab, kamolga etkazishda an’anaviy predmetlarga bo‘lib o‘qitishga nisbatan ko‘proq yordam beradi.

O‘quvchilar nutqini “Tabiatshunoslik” hamda “Ona tili” fanidan atamalar bilan boyitishda berilgan umumiy ma’noli atamalarning xususiy ma’nolarini topish, ularni esa o‘z navbatida, muayyan uyadosh so‘zlarga ajratish, “Tabiatshunoslik” sohasiga oid atamalarning ma’nosini sharhlash va izohlash, bunday atamalarning kichik izohli lug‘atini tuzish, berilgan atamalar uyasini davom ettirish, atamalarni alifbo tartibida joylashtirish, har ikki fanga oid atamalarning talaffuzi va imlosi ustida ishlash singari ijodiy-amaliy ishlar nutqni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, berilgan maqollardan “Tabiatshunoslik” faniga oid atamalarni topish, ularni izohlash, ular asosida matnlar yaratish, bunday matnlarni dialoglarga aylantirish kabi ish turlari o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga imkon yaratadi.
Sub’ekt fikr bayon etishi uchun uning o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qilishga doir mashqlar bajartiriladi. Bunday mashqlar o‘quvchilarning nutqiy malakasini oshiradi, berilgan topshiriqqa ijodiy yondashtiradi, ularni fikrlashga undaydi. O‘quvchilarning nutqiy ta’sirchan, mantiqiy jihatdan asosli, yoqimli bo‘lishi uchun ularning nutq ijodlariga to‘liq erkinlik berish taqozo etiladi. Buning uchun esa darsda xalq maqollaridan foydalanish ham samarali usul hisoblanadi.
Chunki o‘zbek xalq maqollari, hikmatli so‘zlar, ma’naviyatimizning go‘zal ifodasidir. “Tabiatshunoslik” hamda ona tili darslarini uyg‘unlashtirishda maqollardan foydalanish maqsadga muvofiq, bo‘lib, bundan darsning
mustahkamlash bosqichida foydalanish o‘rinlidir. Maqoldan foydalanishning boisi

shuki, u xalq donishmandligining lo‘nda va ixcham ifodasidir. Ular o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga, qissadan hissa chiqarishga, o‘z maqsadini bayon etishga undaydi. Maqollar o‘zbek tilining eng go‘zal, boy, nozik badiiy xususiyatlarini bilib olishda va so‘z boyligini oshirishda katta ahamiyati ega. O‘qituvchi o‘quvchilardan maqolning mazmunini sharhlatib qolmasdan, balki, maqolaga mos hikoyat, rivoyatlar ayttirishlari mumkin yoki maqolga mos rasm chizishlari, shuningdek, Tabiatshunoslikdan o‘tilgan qaysi mavzuga shu maqol mos tushishi ham so‘ralsa, fanlararo integratsiya metodi ham amalga oshadi.

Maqol kishi esida qoluvchi, o‘ylashga fikr mulohaza yuritishga undaydigan janrdir. Shuning uchun ham “Tabiatshunoslik” hamda ona tili darslarida undan foydalanish, uni bahs-munozaraga aylantirish, ma’nosini izohlatish kabilar foydadan holi emas.
Bunda sinf o‘quvchilariga maqollar bo‘lib beriladi. O‘qituvchi darsning bu qismiga “Maqol – chaqilmagan yong‘oq” deb sarlavha qo‘yadi. O‘quvchilarga o‘ziga tushgan maqollarni ma’nosini aytib berishlari talab qilinadi. Berilgan maqollarning tarkibida albatta o‘simliklarga oid atamalar mavjud bo‘lib, avvalo o‘sha atamaning ma’nosi izohlanadi, so‘ngra maqol sharhlanadi. Masalan,
Tol eksang, tagini ho‘l qil,
Uzum eksang, tagini cho‘l qil.
Maqolni quyidagicha izohlash mumkin:
Ma’lumki, tol suvga chanqoq o‘simlik bo‘lib, u suv bo‘ylarida yaxshi rivojlanadi. Uzum daraxti esa har doim ham suv talab qilavermaydi. Uni ba’zi- ba’zida sug‘orib turish maqsadga muvofiqdir. Ho‘l – namlik, cho‘l – quruqlik. Daraxtlarning asosiy farqlanadigan xususiyati ho‘l va cho‘l ekanligi bo‘lib, ular antonimlik xususiyatiga egadir. Har ikki so‘z bir tovush bilan (h - ch) farqlanadi.
Ma’lumki, atrofimizni o‘rab olgan tabiat tirik va o‘lik jismlardan iborat. Ona tili ta’limi jarayonida tovushlarni o‘rganishda ham “Tabiatshunoslik” darsi bilan bog‘lash mumkin. Ya’ni talaffuzda bir-biriga o‘xshash so‘zlarni farqlashda, ularga ma’nodoshlar, uyadoshlar, zid ma’noli so‘zlarni topishni talab qiluvchi topshiriqlar berish samarali usullardan sanaladi.
Masalan, daraxt so‘zining ma’nodoshlari: daraxt, nihol, ko‘chat… uyadoshlari: terak, tol, archa, qayrag‘och…
O‘quvchilarga talaffuzimizdagi bir-biriga o‘xshash so‘zlarni farqlashda (“Tabiatshunoslik” faniga oid), ularga ma’nodosh, uyadosh, zid ma’noli so‘zlarni topishni talab qiluvchi topshiriqlar berib, ushbu topshiriqlarni bajartirsak, bu o‘quvchilarning kamol topishida, fikrlash darajasining o‘sishida, bilim olishga havasini uyg‘otishda nutqiy malakalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.