Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti Oʻzbek filologiyasi fakulteti
Ⅱ.Asosiy qism. 1-bob. Oʻzbek tilshunosligida “Grammatik kategoriya”
Yüklə 266,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ⅱ.Asosiy qism. 1-bob. Oʻzbek tilshunosligida “Grammatik kategoriya”
Grammatik kategoriya deganda tilshunosligimizda, asosan, grammatik shakllar – qo‘shimchalar nazarda tutiladi. Aslida Grammatik kategoriyalarga sintaktik hamda morfologik kategoriyalar kiradi. Ammo tilshunosligimizda sintaktik tahlillar, sintaktik tekshirishlar, sintaktisga oid hodisalarda kategoriya atamasi deyarli qo‘llanilmaydi. Shu sababdan ham Grammatik kategoriyani morfologik shakllar doirasida o‘rganish ustunroq bo‘ladi. Shulardan kelib chiqib Grammatik kategoriyalarni quyidagicha tasniflasak maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1) Egalik kategoriyasi 2) Kelishik kategoriyasi 3) Son kategoriyasi 4) Daraja kategoriyasi 5) Nisbat kategoriyasi 6) O‘zgalovchi kategoriya 7) Harakat tarzi kategoriyasi 8) Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi 9) Kesimlik kategoriyasi Bu yuqorida Grammatik karegoriyalarning grammatik shakllar bilan bog‘liq holda tasnif qilinishi hisoblanadi. Shuningdek, Grammatik kategoriyalar turli tomonlama ham tasnif qilinadi. Xususan, bunda boshqacha so‘z turkumlari bilan bog‘liq tasnif ham qilinishi mumkin. Bu tasnifni quyidagicha bo‘lib chiqsak maqsadga muvofiq bo‘ladi: a) Otning grammatik kategoriyalari b) Sifatning grammatik kategoriyalari c) Sonning grammatik kategoriyalari d) Fe’lning grammatik kategoriyalari 11 Bir-biriga qiyosan olinadigan ikki yoki undan ortiq grammatik ma’no bilan shu ma’noni ifodalovchi forma birgalikda grammatik kategoriyani hosil qiladi. Masalan, otlarda birlik bilan ko‘plik ma’nosi va shu ma’noni ifodalovchi forma birgalikda son kategoriyasini tashkil etadi: kitob — birlik (nol forma), kitoblar — ko‘plik. Harakatning o‘tgan, hozirgi va kelgusiga oidligi ma’nosi va bu ma’noni ifodalovchi formalar birgalikda fe’lning zamon kate- goriyasini hosil qiladi: keldi — o‘tgan zamon, kelyapti-hozirgi zamon, keladi — kelasi zamon. 8 Ma’lum bir so‘z umumiy leksik ma’nosiga qo‘shimcha ma’no ifodalovchi formada bo‘lishi mumkin. Lekin bu ma’no va for- ma boshqa biror ma’no va forma bilan munosabatda bo‘lmasa (u bilan birlik hosil qilmasa), u holda grammatik kategoriya haqida gapirib bo‘lmaydi. Masalan, -niki affiksi otlarga qo‘shiladi. Lekin yangi so‘z yasamaydi, balki xoslik ma’nosini ifodalovchi forma yasaydi: o‘zimniki, ukamniki, maktabniki kabi. Demak, bunda xoslik ma’nosi va shu ma’noni ifodalovchi forma butunligi bor. Lekin shu ma’no va formaga qarama-qarshi qo‘yilib, u bilan ma’lum birlikni hosil qiladigan boshqa bir ma’no va forma yo‘q. Shunga ko‘ra, otning -niki affiksi yordamida yasaluvchi xoslik ifodalaydigan formasi bo‘lsa ham, lekin otlar xoslik kategoriyasiga ega deb bo‘lmaydi. Demak, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishi (bir-biriga nisbatan olinishi, oppozidiya hosil qilishi) mumkin bo‘lgan ikki va undan ortiq grammatik ma’no va shu ma’nolarga xos formalargina grammatik kategoriyani hosil qila oladi. 8 G‘ulomov A. Fe’l. - Toshkent: Fan, 1954.62-bet |