Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti Oʻzbek filologiyasi fakulteti
Tilshunosligimizda Grammatik kategoriyaning oʻrganilishi
Yüklə 266,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2Tilshunosligimizda Grammatik kategoriyaning oʻrganilishi
Grammatik kategoriyalar tilshunosligimizda keng miqyosda olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan. Xususan, R. Sayfullayeva, N. Mahmudov, A. Nurmonov, Sh. Shoabdurahmonov, M. Asqarova, D. Lutfullayeva, A. G‘ulomov, H. Jamolxonov, B. Mengliyev, kabi olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan. Ularning xulosalararidan kelib chiqqan holda o‘zbek tilshunosligida grammatik kategoriyalarning tasnifi va tasnifi bilan yaqindan tanishib chiqamiz. Grammatik kategoriyalar umumiy hodisa sifatida xususiy hodisalarda mavjud bo‘ladi, xususiy hodisalar umumlashmasi asosida yuzaga keladi. O‘zbek tilshunosligida grammatik kategoriyalarning qanday vositalar va usullar bilan ifodalanishi tadqiq etilgan. Lug‘aviy ma’no ifodalash xususiyati faqatgina mustaqil so‘z turkumlariga xos bo‘lib, boshqa so‘zlar bunday xususiyatga ega bo‘lmaydi: gul – o‘simlik nomi, yaxshi –belgi-xususiyat, ikki –miqdor, sekin – holat, bormoq –harakat ma’nolari. So‘zlarni turkumlarga birlashtiruvchi asosiy xususiyatlardan biri ularning grammatik ma’nolaridir. Grammatik ma’no – so‘zlarning turkumga oidlikdan kelib chiqadigan ma’nosi hisoblanadi. Grammatik ma’no ifodalash xususiyati barcha so‘zlarga xos bo‘lib, bunday ma’no bir turkumga oid so zlarda umumiy bo‘ladi va ularning asosiy birlashtiruvchi belgisi sanaladi. Grammatik ma’no, asosan, ma’lum Grammatik shakllar orqali ifodalanadi. Masalan, otlarda ko‘plik ma’nosini -lar affiksi, fe’llarda bo‘lishsizlik ma’nosini -ma affiksi ifodalaydi. So‘zlar asos holatida ham grammatik ma’no ifodalashi mumkin. Bunday holatda grammatik ma’no nol shakl orqali ifodalangan bo‘ladi. Masalan, otlarda birlik shakli – kitob, fe’llarda bo‘lishlilik – bor kabi. Grammatik kategoriya tushunchasi haqida professor A. Hojiyev grammatik kategoriya haqida shunday deydi: Grammatik kategoriya – asosida yotuvchi ma’nosiga ko‘ra birlashuvchi formalar sistemasi.1―Grammatik kategoriyaning odatda ikki turi farqlanadi: 1) morfologik kategoriya; 2) sintaktik kategoriya. Grammatik ma’no va grammatik shaklning birikuvidan vujudga 14 kelgan umumiy tushunchalarni ifodalovchi tildagi xususiyatlar grammatik kategoriya deb yuritiladi 11 , deya izoh beriladi. A. Abduazizovning “Tilshunoslik nazariyasiga kirish” nomli kitobida Kategoriya tushunchasi (grekcha kategoria) narsalarga tegishli xususiyatlar ma’nosini ifodalaydi. Grammatik kategoriya bir yo‘la grammatik ma’no va grammatik shaklni qamrab oluvchi tushuncha bo‘lib, turli tillarda o‘z xususiyatlari bilan farq qiladi. Grammatik kategoriyaga bir-biriga qiyosan olinadigan ikki va undan ortiq grammatik ma’no va grammatik shaklning birligi deb ta’rif berish mumkin. Grammatik kategoriya loaqal ikkita grammatik ma’noni o‘z ichiga oladi. Masalan, otlarga tegishli birlik va ko‘plik shakllarini qiyoslash mumkin. Bitta grammatik ma’no hech vaqt grammatik kategoriyaga ega bo‘la olmaydi 12 . Yüklə 266,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|