“Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni
qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish
masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga
va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...”
Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida mudarrisning
“so‘zlari aniq bo‘lsin,
fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta
olsin... Bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi bo‘lgan
bilimini charchashni sezmasdan, osonlik bilan o‘zlashtira olsin”
deydi.
Unsurul Maoliy Kayqovus
tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan,
qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib namunalaridan biri hisoblangan
«Qobusnoma»da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz fikrlar
bayon etilgan. Muallif farzandiga qilgan nasihatlari orqali o‘quvchini
yoqimli, muloyim, o‘rinli so‘zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi.
So‘zlaganda o‘ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigan xulosalarni ko‘z
oldiga keltirib gapirish kerakligini, kishi aql-idrokli bo‘lishi, o‘zini xalq
orasida omiy, kamtar tutishi lozimligini eslatib, mahmadonalik qilish,
ko‘p gapirish donolik belgisi emasligini ta’kidlaydi, hamda
“Odamlarda
mavjud barcha qobiliyatlarning eng yaxshisi nutq qobiliyatidir”
deydi.
“Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo‘lsang ham, o‘zingni bilgan-
lardan pastroq tutgil, toki so‘z bilimdonligi vaqtida bekor bo‘lib qolma-
gaysan. Ko‘p bilu, oz so‘zla, kam bilsang, ko‘p so‘zlama, chunki aqlsiz
kishi ko‘p so‘zlaydi, deganlarki, jim o‘tirish salomatlik sababidir. Ko‘p
so‘zlovchi aqlli odam bo‘lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi...”
- deb uqtiradi
alloma. U axloqlilikning birinchi belgisini suxandonlikda deb biladi.
“Suxango‘ylar notiqlikda rost so‘zlash kerak. So‘zlaganda andishalik
bo‘lish, sovuq so‘zlik bo‘lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, birovning
so‘zini diqqat bilan eshitish ularning burchidir”
deb ta’kidlaydi.
Ulug‘ shoir
Yusuf Xos Hojib
turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib
badiiy yodgorligi bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”)
asarida so‘zlarni to‘g‘ri tanlash va to‘g‘ri qo‘llash haqida
“Bilib so‘zlasa
so‘z bilig sanalur”
degan. Mutafakkir so‘zlovchini tilning ahamiyatini
tushungan holda, hovliqmasdan, so‘zning ma’nolarini yaxshi anglab,
nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi va so‘zning qudratini shunday
ifodalaydi:
Kishi so‘z tufayli bo‘ladi malak,
Ortiq so‘z qiladi bu boshni egik,
Tilingni avayla – omondir boshing,
So‘zingni avayla uzayar yoshing.
184
Adib Ahmad Yugnakiy
(XII-XIII) ham mudarrislarni so‘zlaganda
nutqni o‘ylab, shoshilmasdan, aql-idrok bilan tuzishga, keraksiz, bema’ni
so‘zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so‘zlar izlab topishga chaqiradi,
Noto‘g‘ri tuzilgan nutq tufayli keyin xijolat chekib yurmagin, deb
so‘zlovchini ogohlantiradi:
Uquv so‘zla, so‘zni eva so‘zlama,
So‘zing kizla, keyin, boshing kizlama.
(So‘zni uqib so‘zla, shoshib gapirma, keraksiz, yaramas so‘zlarni
yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma.)
Nutq odobi deb yuritilgan qoida va ko‘rsatmalarda sodda va o‘rinli
gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik laqmalikni qoralash,
keksalar, ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapi-
rish, yolg‘onchilik, tilyog‘lamalikni qoralash va boshqa qonuniyatlar
to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Buyuk alloma
Abdurahmon Jomiy
o‘z adabiy merosida so‘z va nutq-
ning qudrati naqadar ulug‘ligini, tildek insonga chiroyli libos kiydirguvchi
vosita hech qayerda bo‘lmasligini bayon etgan:
Tildagi ketma-ket xatoga hayhot,
Chiroyli kiyimlar berolmas najot.
So‘zni kiyimingdek bekamu ko‘st qil,
Yoki kiyimingni so‘zingga rost qil.
Mutafakkir
Alisher Navoiy
davlat arbobi sifatida, o‘zbek mumtoz
adabiy tilining homiysi bo‘lgan buyuk shoirdir. Alisher Navoiy turkiy
tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida, o‘zining butun ijodiy
merosi bilan o‘zbek tili boyliklarini namoyon etdi. Navoiy o‘zbek adabiy
tilida buyuk asarlar yaratish mumkinligini va shu bilan o‘zbek xalqini
butun jahonga mashhur qilishni isbotlab berdi. Shoir o‘zining “Muho-
kamatul-lug‘atayn” asarida har bir tilning ijobiy va salbiy tomonlari bor-
ligini eslatib o‘tadi.
Alisher Navoiyning “Muhokamatul-lug‘atayn”, “Mah-
bub-ul-qulub”, “Nazmul-javohir” asarlari o‘zbek tilida nutq tuzishning
go‘zal namunalari bo‘lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta
hissa qo‘shdi. U o‘zining “Mahbub-ul-qulub” asarida shunday yozadi:
“Til muncha sharaf birla nutqning holatidir va ham nutedurki, agar
nopisand zohir bo‘lsak, boshning ofatidir...”
ya’ni, til shuncha sharafi
bilan nutqning qurolidir, agar u o‘rinsiz ishlatilsa boshning ofatidir.
Navoiy ta’limi bo‘yicha so‘z:
185
Har kimki chuchuk so‘z elga izhor aylar,
Har neki ag‘yor durur yor aylar.
So‘z qattig‘i el ko‘ngliga ozor aylar,
Yumshog‘i ko‘ngillarni giriftor aylar.
Xullas, Sharq mutafakkirlari, so‘z va nutqning inson hayotidagi o‘r-
ni, vazni va qadr qimmatiga jiddiy ahamiyat berganlar. Ular har bir so‘z-
ning nutqda o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, nutqni qudratli qiluvchi
so‘zdan kuchliroq va buyukroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’ti-
bor ekanligini, so‘z sehri ila odamzod mo‘’jizalar yarata olishini doimo
ta’kidlab, isbotlab kelganlar. So‘z orqali nutq va fikr oydinlashadi. O‘qi-
tuvchi ta’lim-tarbiyasining samaradorligi so‘z boyligi bilan belgilanadi.
Demak, “So‘z tuzadi, so‘z buzadi, olqish ham so‘zdan, qarg‘ish ham so‘z-
dan, omonlik ham, yomonlik ham so‘z bilan, borliq ham, yo‘qlik ham
so‘zdan, olamning yaralishi va gullab-yashnashi ham so‘zdan, yo‘q bo‘li-
shi ham so‘zdan”
(R. Jumaniyozov).
Dostları ilə paylaş: |