O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
373 18.4.Nerv sistsmasi tiplarining kelib chiqishi. Temperament xususiyatlari Temperament tipologiyasi, mabodo insonlar temperamentlari bo‘yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o‘zaro o‘xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo‘ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to‘g‘risida materiallar to‘plangan. Ularda temperament tipi deyilganda, insonlarning muayyan guruhlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlarning yig‘indisi (majmuasi) anglashinilgan. Hozirgi davrda temperament tipi deganda, ma’lum insonlar guruhi uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarining qonuniy, zaruriy o‘zaro bog‘liqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlarning qonuniy tarzda o‘zaro bog‘liqligi turlicha aks etishi mumkin. Temperamentning ayrim xususiyatlarini u yoki bu tashqi ko‘rinishiga qarab o‘lchash mumkin. Shaxsning shiddatlilik (tezlik, impulsivlik) darajasini ikkita harakatdan bittasini tanlanmaydigan harakatga nisbatan qancha vaqt mobaynida qaror chiqarishga qarab aniqlash mumkin. Agar ushbu yo‘sinda temperamentning bir nechta xususiyatlari o‘lchansa, u holda uning bir xususiyati qancha ko‘p miqdorda ifodalansa temperamentning boshqa xususiyatining shuncha ko‘p yoki, aksincha oz aks etishi kuzatiladi. Har qaysi tip uchun o‘ziga xos xususiyatlarining o‘zaro aloqasi, har bir alohida xususiyatning sifat tavsifi temperament tipining boshqa xususiyatlari bilan bog‘liqligi ham aks etadi. Masalan, o‘zini tuta bilmaslik yoki o‘zini tuta bilish temperamentning bitta tipi uchun: a) ehtirosli shiddat, b) jazava va jazavadagi muvozanatsizlikdir; bir xil tip uchun o‘zini tuta bilish - emotsional-irodaviy bir me’yor bo‘lsa, boshqa uchun u ulug‘vorlik va vazminlik namunasidir. Temperament tiplarini psixik xususiyatlar o‘rtasidagi qonuniy munosabatlar tarzida tushunish Gippokrat tomonidan talqin qilingan temperament to‘g‘risida tushuncha ma’nosiga mos tushadi. Lekin u ushbu tushunchani yunoncha so‘zi bilan belgilagan va u lotinchaga mos bo‘lib, nisbatan, munosabat degan ma’noni anglatadi. Nerv tizimining umumiy tiplari bilan fiziologik jihatdan temperament 374 tiplari I.P.Pavlovdan keyin Gippokrat tiplari, ya’ni sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik deb atala boshlangan. Lekin bu tushunchalar hozirgi zamon psixologik ma’lumotlar munosabati bilan yangicha mazmun va mohiyat kasb etgan. Shu boisdan asab tizimining to‘rtta tipi temperamentning to‘rtta tipiga bog‘liq deb e’tirof etishimizga haqqimiz yo‘q, chunki ular gippokratcha tiplarning ayrimlari, xolos. Shuning uchun yangi omillar mazkur tiplarning psixologik tavsifini qayta tahlil qilishni taqozo etadi. Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin: Senzitivlik (lotincha - sezish, his qilish degan ma’no anglatadi). Senzitivlik yuzasidan insonda bironta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur bo‘lgan o‘ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo‘lishi uchun qo‘zg‘ovchining ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi. Reaktivlik. Bu to‘g‘rida aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emotsional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro‘yobga chiqishi - emotsionallik, ta’sirlanuvchanlik ifodalanishidir. Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta’sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda obyektiv hamda subyektiv qarama- qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab fikr yuritiladi. Reaktivlik bilan faollikning o‘zaro munosabati. Odamning faoliyati ko‘p jihatdan nimaga bog‘liqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarda (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlarga ko‘ra fikr bildirish nazarda tutiladi. Reaksiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning kechishi tezligiga, binobarin, harakat tezligiga, nutq sur’atiga, farosatlilikka, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. 375 Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik). Shaxsning o‘zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik yengillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti- harakatlari qanchalik sust va zaifligi (rigidligi - qotib qolganligi)ga nisbatan baho berishdan iboratdir. Ekstravertirovanlik va introvertirovanlik. Shaxsning faoliyati va reaksiya ko‘p jihatdan nimalarga bog‘liqligiga, chunonchi favquloddagi tashqi taassurotlarga (ekstravertirovanlik) yoki, aksincha, timsollarga, tasavvurlarga, o‘tish hamda kelajak bilan uyg‘unlashgan mulohazalarga (introvertirovanlik) taalluqligiga asoslangan holda munosabat ifodasidir. Ruhiy faoliyatning umumiy xususiyatlari bilan bir qatorda shaxsiy-psixologik xususiyatlar ham borki ehtiyojlar qizishlar temperament xarakter motivlar shularga kiradi. Demak, temperament inson shaxsining individual psixologik xususiyatlaridan biridir. Temperament deb shaxsining emotsional qo’zgaluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan sifatlanadigan individual xususiyatlari yig’indisiga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda temperament deb markaziy nerv sistemasining odam reaksiyalari umumiy xususiyatlarini belgilab beruvchi tug’ma biologik xossalariga aytiladi. Mana shu xususiyat umr bo’yi kam o’zgaradi lekin har qalay ijtimoiy muhitda rivojlanib boradi. I.P.Pavlov nerv jarayonlarining xossalariga qarab oliy nerv faoliyatining Gippokrat aytib ketgan temperamentlar (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik)ga mos keluvchi asosiy tiplarini ajratdi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|