O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
Irodaviy aktning tuzilishi va bosqichlari
. 
Insonning irodaviy harakatlari va bunday harakatlarga qobilligi mehnat 
hamda ijtimoiy faoliyatda, ta’lim jarayonida yuzaga kelgan. Ijtimoiy turmush 
sharoitlari, tobora o‘sib boruvchi turli xususiyatli ehtiyojlar odamlardan bu 
ehtiyojlarni qondirish maqsadida borliqni o‘rganish, o‘zlashtirish va uni qayta 
qurishga yo‘naltirilgan xatti-harakatlarni taqozo etgan. Hamkorlikdagi jamoaviy 
mehnatda odamda nerv sistemasi, xususan, uning yuksak qismi - bosh miya 
rivojlanib, takomillashib boradi, shu bois shaxsning psixik hayoti miyaning 
mahsuli yoki xossasidir, shuning uchun miya faoliyatining buzilishi tufayli 

---

365 
psixikada ham o‘zgarishlar yuzaga keladi. Bosh miya po‘stlog‘idagi barcha 
bo‘linmalarning o‘zaro mutanosib ishlashi shaxsning me’yordagi ruhiy faoliyatini 
ta’minlab turadi. 
Ilmiy natijalar tahlilining ko‘rsatishicha, iroda faqat tashqi xatti-harakatlarda 
namoyon bo‘lib qolmasdan, balki insonning ortiqcha, noto‘g‘ri harakatlarni 
qilmasligida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shunday qilib, irodaviy harakatlar ham 
qo‘zg‘alish, ham tormozlanish jarayonlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, har ikkalasi 
bir-biriga uzluksiz ravishda ta’sir o‘tkazib turadi. I.P.Pavlovning ta’biricha, biz, 
normal kishilar doimiy ravishda ma’lum harakat va so‘zlardan o‘zimizni tiyib 
turamiz-ku, bu esa katta yarim sharlarning muayyan punktlariga tormozlanish 
impulslari yuborish emasmi, axir. 
Shuning uchun har qanday irodaviy harakatning fiziologik asosida bosh miya 
po‘stlog‘ida qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining murakkab dinamik 
munosabati yotadi. Qo‘zg‘alish jarayonlari zaif, kuchsiz bo‘lsa, u holda odamda 
irodaviy faollik susayadi, ba’zan, hatto apatiya holati vujudga keladi. 
Tormozlanish jarayonlarining kuchsizlanishi shunday ruhiy holatga olib keladiki, 
bunda shaxs o‘zini o‘zi nazorat qilish, og‘irliklarga bardosh berish, o‘zini tuta 
bilish, o‘z xatti-harakatlarini tartibga solishga qurbi yetmay qoladi. Demak, tana 
a’zolari (organizm) faoliyatini va uning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasining 
tartibga soluvchi, idora qiluvchi katta yarim sharlar po‘stlog‘ining sog‘lom holati 
va me’yorda ishlashi insonga, o‘zini, o‘z xatti-harakatlarini ongli ravishda 
boshqarish xususiyati faqat inson zotigagina xosdir. 
Ma’lumki, odamlar hayvonlardan qanchalik ko‘p uzoqlasha borsalar, ularning 
tabiatga ta’sir qilishlari shuncha ko‘p oldindan o‘ylash, rejali, oldindan 
belgilangan, ma’lum maqsadga qaratilgan ish tusiga kira boradi. Shuning uchun 
jamoa bo‘lib mehnat qilish jarayonida odamlarda maqsadni anglash va o‘z oldiga 
maqsad qo‘yish, ishni bajarishdan oldin reja tuzib olish, ishga faol ravishda 
kirishish va keraksiz xatti-harakatlardan o‘zini tiyish, maqsadga erishish yo‘lida 
uchraydigan qiyinchiliklarni yengish, o‘z xatti-harakatlarini ongli ravishda 
boshqarish qobiliyati, o’quvi, zehni o‘sa boradi. Borliqdagi tashqi ta’sirlar atrof-

---

366 
muhitning ta’sir ko‘rsatishi tufayli odamlarda irodaviy sifatlar takomillashadi, 
demakki iroda tarkib topadi. Buyuk allomalarning fikricha, tashqi dunyo kishilarda 
paydo qiladigan taassurotlar uning miyasida ifodalanadi, unda his-tuyg‘u, fikr, 
mayl, irodaviy harakatlar tarzida, «ideal intilishlar» tarzida aks etadi. Yana bir 
donishmandning mulohazasicha, kishining intilish va xohishlari, o‘z oldiga 
qo‘ygan maqsadlari obyektiv dunyo tomonidan vujudga keltirilgan. 
Irodaviy harakatlar inson yashab turgan ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar, 
turmush tarzi bilan belgilanadi. Jamiyatda ijtimoiy munosabatlarning, shaxslararo 
muomalaning o‘zgarishi bilan shaxsning o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlari ham, 
odamni faoliyatga undovchi motivlar ham o‘zgaradi. Mamlakatimizning 
fuqarolarining irodasi kelajagi buyuk davlat qurishga qaratilgandir. Respublikamiz 
yoshlari 
huquqiy 
demokratik, 
kuchli 
fuqaroviy 
jamiyat, 
mustaqillikni 
mustahkamlash g‘oyalari bilan bog‘liq bo‘lgan aniq, ham istiqbol maqsadlarga ega. 
Fuqarolar o‘z oldilariga maqsadlar qo‘yar ekanlar, bu maqsadlarni qanday yo‘l va 
vositalar bilan amalga oshirish mumkinligi to‘g‘risida ham o‘ylab ko‘radilar, 
qo‘yilgan maqsadlarga erishishning eng ma’qul, oqilona, odilona, omilkor usullari 
ular tomonidan tanlab olinadi. 
Shuni ta’kidlash joizki, iroda bilimlar, his-tuyg‘ular, tafakkur kabi psixologik 
kategoriyalar bilan uzviy aloqada, o‘zaro bir-biriga ta’sir o‘tkazishi tufayli ijtimoiy 
hayotda, insonning individual turmushida shakllana boradi va takomillashadi.