O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
17.5.Shaxsning irodaviy sifatlari, irodani tarbiyalash, irodaning 
individual xususiyatlari 
Inson faoliyatining motivlari (motivatsiyasi) uning yashash shart-sharoitlarini 
aks ettiradi, shuningdek, shaxs tomonidan namoyon ettirilgan ehtiyojlarini 
fahmlash imkoniyatini vujudga keltiradi. Ehtiyojlar ahamiyatining o‘zgarishi 
tufayli muayyan psixologik holatlarda motivlar kurashi paydo bo‘ladi, bunda bir 
istak boshqa istakka nisban qarama-qarshi qo‘yiladi, bu haqida oldingi sahifalarda 
mukammal mulohazalar yuritilgan. 
Qarshiliklar, qiyinchiliklar, nizoli vaziyatlarni yengish uchun irodaviy zo‘r 
berishga to‘g‘ri keladi. Irodaviy zo‘r berish to‘g‘risida mulohaza yuritilgan 
bo‘lsada, lekin unga ta’rif berilmaganligi sababli ayrim aniqliklar kiritish joiz deb 

---

357 
hisoblaymiz. Irodaviy zo‘r berish - his-tuyg‘ular (hissiyot) shakli hisoblangan 
shaxsning irodaviy harakatiga (aktiga) qo‘shimcha motivlarni vujudga keltiruvchi, 
ba’zida ularni barbod qiluvchi, bilish jarayonlarini safarbar etuvchi, muayyan 
zo‘riqish holati singari kechiriluvchi motivlar majmuasidir. 
Irodaning individual xususiyatlari va fenomenlari mavjud bo‘lib, inson 
faoliyatining maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirishni ta’minlaydi. Iroda 
shaxs faoliyatining ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilmadan 
iborat bo‘lib, u o‘zini o‘zi boshqarish sifatida dastavval o‘ziga, o‘z hissiyotiga va 
xatti-harakatlariga hukmronlik qilishda aks etuvchi psixologik hodisadir. Irodaning 
kuchi yoki kuchsizligini aks ettiruvchi holatlar uning individual xususiyatlarini 
namoyon qiladi. Ana shu atamalardan kelib chiqqan holda irodasi kuchli va irodasi 
sust (kuchsiz) odamlar hamda ularning ijobiy va salbiy fazilatlari, sifatlari, 
xislatlari, illatlari to‘g‘risida mulohaza yuritiladi. 
Irodasi sustlikning patologiyasi mavjud bo‘lib, ular abuliya (yunoncha, 
qat’iyatsizlik degan ma’noni anglatadi) va apraksiya (yunoncha argax1a 
harakatsizlik ma’nosini bildiradi) atamalari bilan ifodalanadi. Abuliya - bu miya 
patologiyasi negizida vujudga keladigan faoliyatga intilishning mavjud emasligi, 
harakat qilish, uni amalga oshirish uchun qaror qabul qilish zarurligini anglagan 
tarzda shunday qila olmaslikdan iborat inson ojizligidir. Masalan, shifokor 
ko‘rsatmalariga rioya qilish zarurligini to‘g‘ri fahmlagan abuliya kasali bilan 
shikastlangan bemor biror narsani bajarishga o‘zini mutlaqo yo‘llay olmaydi. 
Apraksiya - miya tuzilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan harakatlar 
maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidan iborat psixopatologik holatdir. 
Nerv to‘qimalarining buzilishi miyaning peshana qismlarida yuz bersa, u holda 
xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda buzilish namoyon bo‘ladi, natijada iroda akti 
bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va apraksiya - psixikasi og‘ir kasallangan 
insonlarga xos, nisbatan noyob, fenomenal psixopatologik hodisalardir. Lekin 
pedagogik faoliyatda uchraydigan irodaning sustligi miya patologiyasi bilan emas, 
balki noto‘g‘ri tarbiya mahsuli bilan tavsiflanadi. 

---

358 
Iroda sustligining yaqqol (tipik) ko‘rinishlaridan biri - bu yalqovlik 
hisoblanib, shaxsning qiyinchiliklarini yengishdan bosh tortishga intilishi, irodaviy 
kuch-g‘ayrat ko‘rsatishni qat’iy ravishda istamasligida o‘zini aks ettiruvchi illatdir. 
Yalqovlik 
- 
shaxs 
ojizligi 
va 
irodaviy 
sustligining, 
uning 
hayotga 
layoqatsizligining, shaxsiy va ijtimoiy faoliyatga (hamkorlikka) loqaydligining 
ifodasidir. Yalqovlik - shaxsning ruhiy qiyofasi bo‘lib, uzluksiz tarbiyaviy ta’sir va 
o‘zini o‘zi tarbiyalash orqali bartaraf etish imkoniyati mavjud ruhiy nuqsondir. 3. 
Iroda nazariyasi va tadqiqoti to‘g‘risida tushuncha. 
Irodaning tadqiqoti uzoq tarixga ega bo‘lib, inson ongining mohiyatini kashf 
qilish jarayonidan boshlab, muayyan bilimlar to‘planishi tufayli shaxsning irodasi 
tabiatini tushunishga ilmiy yondashuv vujudga kelgan. XVII asrdayoq Gobbs va 
Spinozalar ta’kidlab o‘tganlaridek, faollik manbai bemahsul sohaning paydo 
bo‘lishi deb tushunish mumkin emas, chunki uni shaxsiy kuch-quvvatini hissiy 
intilish bilan uzviylikda qaramoqlik lozim. Spinozaning fikricha, iroda bilan aql 
aynan bir narsadir. Unga bunday tasdiqiy munosabatning tug‘ilishi irodani ilmiy 
nuqtai nazardan tushunishni shakllantirgan bo‘lsa, ikkinchi bir tomondan u 
mustaqil substansiya sifatida tan olindi ham. V.Vundtning mulohazasicha, 
irodaning negizida appersepsiya aktining subyekti tomonidan ichki faollik uniki 
ekanligini his etish yotadi. Uning bu konsepsiyasi emotsional yoki affektiv nom 
bilan psixologiya faniga kirib keldi. U. Djemsning tan olishicha, irodaviy 
harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib bo‘lmaydigan birlamchi 
xususiyatga egadirlar. Har qanday g‘oya dastlab dinamik tendensiyaga ega 
bo‘lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g‘oyaning 
boshqasi ustidan ustuvorligini ta’minlashdan iboratdir. 
Psixologiyada yetarli darajada qat’iy fikr qaror topgankim, iroda - bu 
insonning qo‘yilgan maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan ongli faolligidir. Iroda 
tushunchasi mohiyatiga inson tomonidan maqsad qo‘ya olish qobiliyati, o‘z 
emotsiyasini boshqarish, shaxsiy gavdasini va xulqini idora qilish kiritiladi. 
V.I.Selivanov irodani tadqiq etish negizidan kelib chiqqan holda ayrim xulosalar 
chiqaradi: 

---

359 
a) iroda - bu shaxsning o‘z faoliyatini va tashqi olamdagi o‘zini o‘zi 
boshqarilish shakllarini anglashning tavsifidir; 
b) iroda - insonning yaxlit ongining bir tomoni hisoblanib, u ongning barcha 
shakl va bosqichlariga taalluqlidir; 
v) iroda - bu amaliy ong, o‘zgaruvchi va qayta quriluvchi olam, shaxsning 
o‘zini ongli idora qilishlikdir; 
g) iroda - bu shaxsning hissiyoti va aql-zakovati bilan bog‘liq bo‘lgan 
xususiyatidir, ammo qaysidir harakatning motivi (turtkisi) hisoblanmaydi. 
V.I.Selivanov irodaning psixologik jabhalarini yoritayotib, u shunday g‘oyani 
ilgari 
suradi, 
insoning 
ongini 
jarayonlar, 
holatlar, 
xislatlarni 
o‘zida 
mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u 
yoki bu ongli harakati o‘zining tuzilishiga ko‘ra, u bir davrning o’zida ham aqliy, 
ham hissiy, ham irodaviy hisoblanadi. 
Tadqiqotchi V.A.Ivannikov esa irodani motivatsiyaning ixtiyoriy shakli 
sifatida tushunadi, shuningdek, harakat ma’nosining o‘zgarishi hisobiga uni 
tormozlovchi yoki qo‘shimcha turtki yaratuvchi imkoniyat, yangi real motivlarni 
harakat bilan birlashtiruvchi, yoinki vaziyatning tasavvur motivi tariqasida talqin 
qiladi. Irodaviy boshqariluv esa harakatni «ixtiyoriy boshqariluv ko‘rinishlarining 
bittasi sifatida» tushuniladi, bunda boshqariluv motivatsiyaning ixtiyoriy o‘zgarish 
orqali amalga oshirilishi ta’kidlaniladi. 
Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, psixologiya fanida irodani 
tushunish, ta’riflash bo‘yicha bir xil munosabat yaratilmaganiday, irodaviy 
sifatlarning ma’noviy asosini tahlil qilish yuzasidan ham umumiylik, umumiy 
qarashlar majmuasi mavjud emas. Jumladan, V.A.Kruteskiy o‘z asarida irodaviy 
sifatlar tarkibiga sobitqadamlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, sabr-toqatlilik, 
intizomlilik, dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi. 
P.M.Yakobson bo‘lsa, irodaning muhim sifatlarini mustaqillik, qat’iyatlilik, 
tirishqoqlik, o‘zini uddalashga ajratadi. Insonda namoyon bo‘ladigan irodaviy 
sifatlar sarasiga A.I.Shcherbakov mana bularni kiritadi: sobitqadamlik va 

---

360 
tashabbuskorlik, tashkillashtirganlik va intizomlilik, erinchoqlik va tirishqoqlik, 
dadillik va qat’iyatlilik, chidamlilik va o‘zini uddalashlik, botirlik va jasoratlik. 
Lekin aksariyat ilmiy psixologik adabiyotlarda irodaviy sifatlar qatorida 
«ishonch» atamasi sanab o‘tilmaydi. Shunga qaramasdan, ishonch iroda sifati 
tariqasida tadqiq etilishiga haqlidir. Buning uchun A.I.Shcherbakov tadqiqotidan 
namuna keltirishning o‘zi yetarlidir. Tadqiqotchining ta’kidlashicha, bir talabaga 
institutni qisqa vaqt (fursat) ichida tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu ishni 
uddasidan chiqa olmaslikni oshkora bildirgan. Shundan so‘ng eksperimentator 
talabada o‘z kuchiga ishonch uyg‘otishga maqsad qilib qo‘ygan va unda irodaviy 
zo‘r berish, qiyinchiliklarni yengish vositalarini shakllantirgan. Buning natijasida 
talaba o‘z maqsa-diga erishishga musharraf bo‘lgan. Bunga o‘xshash tajribalar 
boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham o‘tkazilganligi ilmiy adabiyotlarda uchraydi. 
Shuning uchun ham o‘z kuchiga ishonch psixologik hodisa sifatida o‘rganilishi 
ko‘pchilikni qiziqtiradi, chunki kuchli irodaviy zo‘r berish qanday omillar bilan 
shartlanganligini kashf qilish muhim ilmiy muammo hisoblanadi. Xuddi shu bois 
hozirgi zamon psixologiyasining irodaga oid nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy 
sifatlarni tasniflashning asosiy tamoyili (printsipi) ishlab chiqilmagandir. 
Ushbu psixologik muammoni hal qilish maqsadida V.K.Kalin irodaviy 
sifatlarni tasniflashga (klassifikatsiyalashga) qaror qiladi. Uning nuqtai nazaricha, 
bazal irodaviy sifatlar irodaviy jarayonlar asosida vujudga keladi, ammo bunda 
uning intellektual va axloqiy jabhalari ishtirok etmaydi. U bazal sifatlarni aniqlash 
uchun ongning quyidagicha namoyon bo‘lishini tanlaydi: 
a) faollik darajasining ortishi; 
b) zarur bo‘lgan faollik darajasini quvvatlash; 
v) faollik darajasining pasayishi. 
Ana shulardan kelib chiqqan holda tadqiqotchi quyidagi sifatlarni mulohaza 
uchun tavsiya qiladi; g‘ayratlilik, chidamlilik, vazminlik. Agarda bu jarayonda 
intellektual negiz ishtirok etmasa, shu narsani tushunib bo‘lmaydi, qaysi hal 
qiluvchi qurilma hisobiga vaziyat baholanadi va harakatni kuchaytirish, 
quvvatlash, pasaytirish to‘g‘risidagi komanda beriladi. 

---

361 
V.K.Kalin bazali tizimga kirmagan irodaviy sifatlarni ikkilamchi deb 
nomlaydi, chunki ularda bilimlar, ko‘nikmalar, emotsiya va intellektning paydo 
bo‘lishi mujassalashadi. Muallif qat’iyatlikni ikkilamchilar qatoriga kiritadi, 
vaholanki uning fikricha, u o‘ziga mahliyo qiladi, his-tuyg‘ularni yengishdan, 
shuningdek, rad etilgan variantlardan, ishonchsizlikni to‘sishdan tashkil topadi. U 
tirishqoqlikni ham ikkilamchi sifatlar tarkibiga kiritadi. 
Chunki ularda obyektning to‘planganligi ifodasi o‘z aksini topgan, ravshan 
hayotiy qadr-qiymat mujassamlashgan. Chidamlilik tavsifida «qo‘shimcha 
impulslar», «qo‘shimcha irodaviy zo‘r berish», «iroda kuchi», «sabr-toqat» 
jabhalari ifodasining o‘rni mavjud. Chidamlilikka turtkining xususiyatlari 
tirishqoqlik irodaviy sifatga mos tushish hollari uchraydi. Y.P.Ilinning rang 
jadvalida tirishqoqlik sifati chidamlilikdan keyin joylashgan bo‘lib, quyidagi 
ta’rifga ega: «Tirishqoqlik - qiyinchilikka va muvaffaqiyatsizlikka qaramasdan, 
maqsadga erishish yo‘lida uzluksiz ravishda intilishning paydo bo‘lishidir».
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, tirishqoqlik, qat’iyatlik sifatlari bilan bir 
qatorda chidamlilikni irodaviy xislatlarning yetakchisi tariqasida tan olish, 
qiyinchiliklarga qaramasdan, harakatni davom ettirishga intilish tarzida tushunish 
muhim ahamiyat kasb etishi shak-shubhasiz. Lekin og‘riqqa chidash, bardoshlikka 
moyillik nuqtai nazardan yondashinilganda esa irodaning erkinligi ta’biri, irodaviy 
sohaning paydo bo‘lishi va amalga oshishi mohiyati yuzasidan metodologik 
nuqsoniy talqin yuzaga kelishi mumkin. 
Tibbiyot psixologiyasida ma’lumki, inson tomonidan og‘riqqa bardosh berish 
chidamlilik sifatining vujudga kelishi, kechishi jarayonining yorqin ifodasidir. 
Hayot va faoliyat tajribalari ko‘rsatishicha, shaxs og‘riqqa ko‘nika olmaydi, chunki 
buning negizida boshqa mexanizmlar yotishi turgan gap. Fiziologik me’yorlarga 
binoan shaxs og‘riqni sezish, idrok va tasavvur qilishning murakkab jismoniy 
qurilmasiga ega. Shunga qaramasdan, og‘riqni inson har xil his qilishi, unga 
bardosh berishi, sabr-toqat bilan boshidan kechirishi mumkin, bunda individual 
tafovut aniq namoyon bo‘ladi. Diqqatning og‘riq sezgilariga to‘planishi tufayli 
og‘riq zarbi kuchayadi - bu psixofiziologik qonuniyatdir. Xuddi shu boisdan odam 

---

362 
og‘riq sezgilariga tobe bo‘lib qolmasligi lozim, aks holda u bu noxush kechinma, 
ruhiy holat ta’sirida uzoq muddat qolib ketishi kuzatiladi. Og‘riqni boshdan 
kechirish jarayonida nafaqat chidamlilik zarur, balki mushkul sharoitlarda faollik 
ko‘rsatish ko‘nikmasi, qiyinchilikni yengish odati muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bunday xususiyatga ega bo‘lgan insonlarda o‘z hissiy a’zolarini, ularning 
harakatlarini idora qilish uquvi mavjuddir, aksincha nozik tabiatli, ichki intizomsiz, 
sabr-toqati zaif, mo‘rt ruhiy kechinmali shaxslar chidamsizligini namoyish 
qiladilar. 
Yuqorida bildirilgan mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, to hozirgacha 
psixologiya fanida asosiy, muhim irodaviy sifatlarni tasniflashning umumbirlik 
tamoyili mavjud emasligi tufayli aksariyat hollarda bir irodaviy xislat qo‘shaloq 
atama bilan belgilanishi davom etib kelmoqda (masalan, mustaqillik va 
tashabbuskorlik, jur’at va dadillik, tirishqoqlik va qat’iyatlik, vazminlik va o‘zini 
uddalash kabilar). 
Psixologiyada irodani eksperimental o‘rganishga oid qator ilmiy tadqiqotlar 
o‘tkazilgan bo‘lib, ularning ayrimlaridan namunalar keltirib o‘tamiz. Ko‘pchilik 
tadqiqotchilar Y.I.Ignatev qo‘llangan metodikasi va uning natijalariga xayrixohlik 
bildiradilar. Lekin muallifning o‘zi uni baholashda juda ehtiyotkorlik bilan 
munosabatda bo‘ladi. Uning mulohaza bildirishicha, ushbu metodika yetarli 
darajada ishonchli, irodaning tormozlashi paydo bo‘lishini tadqiqot qilishda 
qoniqarli natijalar berishi mumkin, lekin undan «test» sifatida foydalanish 
ko‘ngildagidek ko‘rsatkichlarga olib kelmasligi ehtimoldan xoli emas. Ushbu 
metodikaning mohiyati shundan iboratki, muskulning kuchli qisqarishidan keyin 
o‘zining tinch holatiga qaytishdagi qarshiliklarini yengish xususiyatini tajribada 
tekshirishdir. Xuddi shu vaziyatda irodaviy zo‘riqishni bartaraf etish namoyon 
bo‘ladi. Muallifning ta’kidlashicha, zo‘riqishdagi muskullarning qisqarishini bir 
lahza to‘xtatib qolishni irodaning shartli ko‘rsatkichi tariqasida qabul qilish 
mumkin, chunki mazkur jarayonda inson o‘z tana a’zolari muskulini ongli 
boshqarish uquvi aks etadi. E.I.Ignatev tadqiqotida maksimal qisilishdan keyin 
irodaviy zo‘riqishni (zo‘r berishni) 5 kg ortiq bo‘lmagan og‘irlikda pasaytirishga 

---

363 
yo‘l beriladi, uning taxminicha, bu kattalik (og‘irlik) zo‘riqish kuchini 
kamaytirmaydi va zo‘r berishni vaqtincha to‘xtatib qolishga ta’sirini o‘tkazmaydi. 
Tadqiqotchi materiallarini tahlil qilishning ko‘rsatishicha, muskul zo‘r berishi 9-17 
yoshdagi sinaluvchilarda 14 kg dan 40 kg gacha og‘irlikni tashkil qiladi, zo‘r 
berishning 5 kg kamayish doirasi maksimal holatga nisbatan 35,7 protsentdan to 
12,5 protsent miqdorlarda mujassamlashadi. 
Iroda sifatlarini tadqiqot qilishga intilgan V.I.Makarova test o‘rnida gimnastik 
stoldan matga (gollandcha, inglizcha «pta1» - polga yoziladigan matoga sakrashni 
tanlagan, chunonchi: oldingi 180° aylanish bilan old tomonga, orqaga. Tajriba 
davomida tomir urishi, tayyorgarlik vaqti, mimika, gavda holat, barmoqlarni 
bukish qayd qilib berilgan. 
Shunday qilib, irodaviy sifatlarni aniqlash va baholash metodlari o‘zlarining 
rang-barangligi bilan tavsiflanadi. Tadqiqotchilar o‘z faoliyatlarida harakatlarning 
odatiy va qiyinlashtirilgan sharoitlardagi xususiyatlari, ularning mahsuldorligi kabi 
hodisalarni qayd qilish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. To‘plangan ma’lumotlar 
tahlilining ko‘rsatishicha, iroda motivlarda, maqsadlarda, o‘zini o‘zi baholashda, 
harakatlarda, faoliyatda o‘z ifodasini topar ekan. Xuddi shu bois iroda - bu tashqi 
va ichki qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson 
tomonidan ongli boshqarishdir. 
Iroda - odamning o‘z ustidan, o‘z his-tuyg‘ulari, o‘y-fikrlari, xatti-harakatlari 
ustidan hukmronlik qilishidir, boshqacha aytganda, iroda insonning o‘z xulq-
atvorini ongli ravishda boshqara olishi, har qanday qiyinchiliklarga qaramay, o‘z 
oldiga qo‘ygan maqsa-diga erisha olish qobiliyatidir. Shaxsning ichki to‘siklarni 
barta-raf qila bilishi uning tashqi to‘siqlarni ham muvaffaqiyatli yengishiga 
imkoniyat yaratadi. Masalan, xizmatchi yugurish musobaqalarida qatnashib, 
ma’lum masofaga yugurishi, yo‘lda uchraydigan suv yoki boshqa g‘ovlardan 
o‘tishi, yomon ahvoldagi yo‘lakdan yugurishi lozim. Qiyinchiliklarni 
muvaffaqiyatli yengib, xizmatchi mazkur qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun 
zaruriy irodaviy sifatlarni o‘zida mujassamlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Shu bois 

---

364 
irodaviy harakatlar - shaxsning ko‘zlagan maqsadiga erishish uchun ham ichki, 
ham tashqi to‘siqlarni yengishi bilan uzviy bog‘liq ongli xatti-harakatlardir.