O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Maqsad, tilak-havaslar, harakat motivlari va motivlar kurashi
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17.4. Maqsad, tilak-havaslar, harakat motivlari va motivlar kurashi, qarorga kelish, qarorni ijro etish, irodaviy zo‘r berish Insonning hayoti va faoliyatida uning borliqdagi narsalarga nisbatan o‘zini tortadigan har xil xususiyatli maqsadlari vujudga kela boshlaydi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, shaxs oldida paydo bo‘lgan maqsadlarni u tanlashi, mohiyat jihatidan ma’qulligi (noma’qulligi) yuzasidan qaror qabul qilishi, ularning hozirgi davr uchun ahamiyat kasb etishini, istiqbol imkoniyatlari singari xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Shaxs faolligining mexanizmi sifatida unda aniq, yaqqol, obyektga yo‘nalgan maqsadni amalga oshirish (qaror toptirish) ezgu niyati ro‘yobga chiqadi. Masalan, kundalik moddiy ehtiyojini qondirish, sayohatga chiqish, ish joyini almashtirish, til markaziga o‘qishga kirish, qarindoshlari holidan 349 xabar olish, televizor tomosha qilish istaklari tug‘ilishi mumkin. Bu asnoda iroda aktining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, nafaqat xohish-istakdagi maqsadni tanlay olish, balki uni amalga oshirish imkoniyati aniqroq ekanligini tushunish hamda anglashdir. Xuddi shu tariqa irodaviy harakatning muhim tarkibi, binobarin, ajratib olingan maqsadga erishishning yo‘l-yo‘riqlari shakli va mohiyati to‘g‘risida mulohaza yuritish, uning ustida bosh qotirish davri boshlanadi. Mazkur jarayonda fikr yuritilayotgan vositalarning maqsadga erishish yo‘liga muvofiqligi tahlil qilinadi, aqlan chamalab ko‘riladi, uni ro‘yobga chiqarishga mutlaqo mos yordamchi uslublar, harakatlar tanlanadi. Yuqorida mulohaza yuritilgan aqliy xatti- harakatlarning barchasi o‘zining mohiyati bilan iroda aktining tarkibiga kiruvchi aqliy jarayonlar, aqliy lahzalar, aqliy vaziyatlar sifatida mujassamlashadi. Irodaviy aktning boshlanishi maqsadga erishish yo‘l-yo‘riqlari haqiqatan ham aniq istaklarning ushalishiga xizmat qilishi to‘g‘risida oqilona qarorga kelishda o‘z ifodasini topadi. Psixologik ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, tanlangan harakatlar oqilona, omilkor, odilona ekanligi to‘g‘risida qarorga kelinganida, maqsadga muvofiqligi ishonchli dalillar ustiga qurilganida ushbu jarayon qiyinchiliklarsiz sodir bo‘ladi. Biroq aksariyat hollarda qarorga kelish murakkab jarayonga aylanadi, buning natijasida motivlar kurashi yuzaga keladi, binobarin, tanlash, yakdillikka kelish muddati birmuncha cho‘ziladi. Masalan, shaxsda ish joyini almashtirish xohish-istagi tug‘ildi deb aytaylik, biroq unda boshqa xususiyatga ega bo‘lgan intilishlari hukm surishi mumkin, o‘z navbatida ular ishxonani o‘zgartirishga to‘sqinlik ham qiladi. Jumladan, ish joyini o‘zgartirish maoshning yangi ishxonada bir oz yuqoriligi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, lekin yangi muhitga va jamoaga, notanish shart-sharoitga, boshqacha talabga moslashish (ko‘nikish) zarurligini taqozo etadi. Ana shu tarzdagi munosabatlar bilan motivlar kurashi yuzaga keladi, uning negizida: a) yangi ish joyidan, b) ichki qanoatlanish tuyg‘usidan voz kechish kerakmi; yoki v) qimmatli imkoniyat tug‘ilishi, g) uning istiqboli evaziga o‘zining boshqa ehtiyojlaridan yuz o‘girishi lozimmi, degan motivlar kurashi boradi. 350 Motivlar kurashida u yoki bu tarzda qarorga kelishni ma’qullash (e’tirof qilish) yoki ma’qullamaslik (e’tirof etmaslik) to‘g‘risidagi mulohazalarni tahlil qilish (ularni chamalash) bilan cheklanib qolmasdan, balki o‘zaro ziddiyatli, bir- birini inkor etuvchi harakatlarni tatbiq etishga undovchi qabilidagi motivlar kurashi ham tug‘ilishi mumkin. O‘zaro qarama-qarshi motivlarning salmog‘i qamrovli bo‘lsa, shaxsni faoliyatga undovchi ehtiyojlarning obyekti o‘zining qiymati (ahamiyatliligi) bilan o‘zaro baravarlashsa, u holda bunday motivlar kurashi ularga hamohang tarzda kuchli kechadi. Mabodo shaxsda televideniyada kino ko‘rish xohishi bilan do‘stining tavallud topganligini tabriklash uchun borish istagi o‘rtasida ruhiy kurash yuzaga kelsa, motivlar kurashi sodir bo‘lmaydi, chunki bunday mahalda shaxsda kinoni tomosha qilish tilagi (intilish) o‘zidan o‘zi yo‘qoladi. Lekin motivlar kurashi hamisha ham shunday yengil kechadi, deb xulosa chiqarmaslik kerak, bunda munosabat, xohish shaxs uchun qanchalik muhim ahamiyat kasb etishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Jumladan, shaxsni (safarga otlanish (tayyorgarligi) hamda qarindoshdagi to‘yga tabriklash uchun borish istaklari (zarurati) o‘rtasidagi motivlar kurashi o‘zaro bir-biriga zid ekanligi tufayli faqat ulardan bittasini tanlash taqozo etilganligi sababli murosasiz kurash tariqasida keskin tus olishi mumkin. Shunga o‘xshash motivlar kurashi natijasida muayyan qarorga kelishi yoki qaror qabul qilish vujudga keladi, bunda shubhalanish, sustlik, loqaydlik, ikkilanish singari sifatlar (goho illatlar) faoliyat doirasidan siqib chiqarilib, butun diqqat-e’tibor qarorni amalga oshirishga yo‘naltiriladi. Mabodo qarorga kelinganidan keyin ham jur’atsizlik shaxsni ikkilanish sari yetaklashda davom etaversa, u holda irodaviy harakat tub ma’nodagi g‘ayratdan, shijoatdan, sobitqadamlikdan, belgilangan maqsad sari intilishdan mahrum ekanligini aks ettiradi. Maqsadga erishish uchun shaxs o‘zini tayyorlaydi, psixologik va statistik kutilmalar o‘zaro tafovutlanishi yuzasidan ma’lumotlarni umumlashtiradi. Shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, qarorga kelish, uni amalga oshirishda qiyinchiliklarni bartaraf etishda irodaviy zo‘r berish muhim ahamiyat kasb etadi. Aksariyat psixologik holatlarda inson tomonidan qarorga o‘z ehtiyojlarining 351 ustuvorligi darajasi ta’sirini zaruriy chora tariqasida yengish bilan uyg‘unlashgan, jiddiylik, zo‘riqish xususiyatli ichki zo‘r berish jarayoni bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Shaxs o‘zidagi qarama-qarshiliklarni yengishga nisbatan bunday munosabat (zaruriyat) birinchidan, subyektning ayrim istaklari, mustahkamlangan salbiy odatlari; ikkinchidan, turmush hodisalariga nisbatan ko‘nikish hissi; uchinchidan, ma’qullanilmagan axloq-odob printsiplari, an’analar bilan kurashining kechishi irodaviy aktning o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan xislati (sifati) irodaviy zo‘r berish tomonidan idora qilinadi. Insonda vujudga kelgan kuchli, shijoatli intilishlarni yo‘qolishiga harakat qilinadi Biroq qabul qilingan qaror (yoki qarorga kelish)ning axloq-odob prinsiplariga javob bera olishini (mutanosibligini), ijtimoiy ahamiyat kasb etish imkoniyatini anglashning o‘zi shaxs uchun murakkab ishni «o‘lik» nuqtasidan siljitishga, qo‘zg‘atishga yetarli darajadagi omil bo‘lib xizmat qila olmaydi. Mazkur holatni shaxs tomonidan tushunish (anglash) burch, mas’uliyat, javobgarlik, qat’iyatlilik tuyg‘ulari bilan qat’iy ishonch, zaruriyat, barqaror ichki kechinmalar (regulyator hislar) mustahkamlansa, bunday davrda ushbu narsa ko‘pgina intilishlarni yo‘qotishga imkon beradigan haqiqiy irodaviy zo‘r berishni vujudga keltiradi. Yuksak hislar (burch, mas’uliyat, javobgarlik, vatanparvarlik, fidoiylik kabilar) axloqiy talablar interiorizatsiyaga aylanganligini, ya’ni shaxsning ma’naviy mulkiga o‘tayotganligini, egoistik (xudbinlarcha) intilishlar bilan altruistik (ijtimoiy fidoiylik) istaklari (xohishlari) o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladigan favquloddagi vaziyatda amalga oshiriladigan xulq-atvorning ichki mexanizmlarga aylanganini aks ettiradi. Yuksak hislar motivlar kurashida intilish o‘ng yoki so‘l tomonga og‘ishini aniqlaydi, maqsadni amalga oshishini ta’minlashda regulyator funksiyasini bajaradi. Psixologiyada irodaviy akt to‘g‘risida mulohaza yuritilganda shu narsa ta’kidlanadiki, irodaviy zo‘r berishning ichki kechishi faqat qarorga kelishda paydo bo‘lmaydi, balki uni ijro etish jarayonida jadal sur’atga erishishda ham amalga oshadi. Buning psixologik ma’nosi shuki, qabul qilingan qarorni ijro etish (bajarish) aksariyat hollarda subyektiv va obyektiv xususiyatli bir talay qarama- 352 qarshiliklarga duch keladi, ularni yengib o‘tish esa irodaviy zo‘r berishni, zo‘riqishni talab qiladi. Chunonchi, bozor iqtisodiyotiga maqsad va vazifasiz, tasodifiy yondashuv sifatida moslayotgan shaxs o‘z turmush tarzini o‘zgartirmasa, uzoqni ko‘zlab ish yuritmasa (bugungi kuni o‘tganiga shukur qilib yashasa), faollik ko‘rsatmasa, imkoniyatidan foydalanmasa bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Insonning o‘zligi bilan ichki kurashi, xarakter xislatlarini o‘zgartirishga intilishi irodaviy zo‘r berishi tufayli amalga oshadi, xolos. Shuningdek, inson sanitariyaga, gigiyenaga rioya qilib yashashi (sayr qilish, xona havosini almashtirish, ovqat hazm bo‘lishini kutish, ozodalikka e’tibor qilishi yangi ko‘nikmalarni egallash kabi) irodaviy zo‘r berishni taqozo etadi. Bu psixologik voqelikning negizida insonni oldin hayajonga solmagan, tashvishlantirmagan narsalarga e’tibor qilish mexanizmi yotganligi tufayli favquloddagi qarshilik salbiy his-tuyg‘ularni (stress, affekt, frustratsiya kabilarni) vujudga keltiradi. Holbuki shunday ekan, shaxsning o‘zini - o‘zi bilan ichki ruhiy kurashi natijasida muvaffaqiyatga erishilsa, u holda ijobiy xususiyatli hissiy kechinmalar yuzaga keladi, o‘zining ustidan o‘zi hukmronlik tuyg’ulari, o‘z kuch va qudratiga ishonch, uni anglab yetish, o‘ziga o‘zi buyruq berish, o‘zini o‘zi nazorat qilish, o‘zini oldiga qo‘ygan eng muhim maqsadlarga erishish imkoniyatini tushunish ro‘yobga chiqadi. Ushbu ruhiy jarayonlar muammo yechimida ishtirok etishidan qat’iy nazar, irodaviy zo‘r berish va uning ichki kechishi kuchli zo‘riqishlar tufayli amalga oshadi. Bu o‘rinda shaxsning xarakteri, individual xususiyatlari, ijtimoiy shartlangan xislatlari, har bir narsaga jiddiy munosabati yetakchi va ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, o‘zini o‘zi boshqarish, gumanistik psixologiya tarkibidagi kategoriyalar hamda ularning hayot va faoliyatda namoyon bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, shaxsiy mayllar, ustanovkalardan tashqari, unga ijtimoiy ustanovkalarning ta’siri, o‘z roli, statusi yuzasidan baholash tizimining to‘g‘ri shakllanganligi bunda alohida ahamiyatga ega. Shaxs ma’lum bir faoliyatni amalga oshirgunga qadar o‘z ruhiy olamida yuzaga kelgan ayrim subyektiv («Men» bilan «Men» emas qabildagi) qarshiliklarni 353 yengishdan tashqari, unga muayyan tashqi, (obyektiv tarzdagi) ziddiyatlarni ham barham toptirishga to‘gri keladi. Aytaylik, inson uchun ro‘yobga chiqarish zarur hisoblangan maqsad aniq (yaqqol), uni amalga oshirish yuzasidan hech qanday shak-shubha bo‘lmasa-da, shuningdek, qarorga kelishda kuchsiz motivlar kurashi davom etsa-da, lekin qarorni ijro qilishda ba’zi bir qiyinchiliklar tug‘ilishi mumkin. Mazkur jarayonda vujudga kelgan qarshilik va qiyinchiliklarni yengish insondan chidam, qat’iylik, favquloddagi, sira kutilmagan holatni inobatga olishni taqozo etadi. Ba’zida esa uzluksiz ravishda ular bilan kurashish, irodaviy zo‘r berish, ularni yengish uchun esa ruhan tayyorgarlik mayli bilan qurollantirishni talab etadi. Bunday vaziyatlar zo‘riqish, tanglik, zo‘r berish, jiddiylik ma’lum davr davomida shaxsda saqlanib turish majburiyatini yuklaydi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, irodaviy sa’y-harakat uchun o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan irodaviy zo‘r berish aksariyat hollarda motivlar kurashidagi qarama-qarshilik yuzaga kelganligi bilan emas, balki shaxs tomonidan qabul qilingan qarorni ijro etish (bajarish, ado etish) jarayonida obyektiv xususiyatga molik qiyinchiliklarni yengish tufayligina namoyon bo‘ladi. Xuddi shu bois iroda akti tuzilishi tahlilining ko‘rsatishicha, ushbu holat iroda faoliyatining bir talay xususiyatlarini xaspo‘shlashga imkon yaratadi. Shuning bilan birga, irodaviy faoliyatning shaxs xatti-harakatlarida muayyan ustuvor vazifalar (funksiyalar) ijro etishini (bajarishini) ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiqdir. Mazkur funksiyalar: birinchidan, shaxsning xatti-harakatlarini amaliyotga tatbiq qilishning sifat darajasini yuksaltiradi. Ikkinchidan, inson hayoti va faoliyati uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi muammolar yechimini topishga sharoit yaratadi. Uchinchidan, inson shaxsiga muammo mohiyatiga kirishini ta’minlaydi, shuningdek, harakatni maqsadga muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Irodaviy faoliyat insonning xatti-harakatlarini uning borliqqa (atrof-muhitga) nisbatan ongli shaxs sifatida o‘z oldiga qo‘ygan ustuvor maqsadlari mohiyatidan kelib chiqqan holda boshqaradi. Shaxs, bu asnoda, o‘zining tanlagan ideallariga, uni yo‘naltiruvchi g‘oyalariga, ishonch-e’tiqodlariga, qarashlariga, o‘zga kishilar beradigan baholariga, o‘ziga o‘zi baho berish mezonlariga nomutanosib istaklar, 354 xohishlar, tilaklar vujudga keltirmaslikka, ularni to‘xtatishga yoki batamom bartaraf etishga intiladi. Bu holat tahlili shundan dalolat beradiki, iroda bu o‘rinda shaxsning xatti-harakatlarini jilovlash (to‘xtatish), nazorat qilish, boshqarish, chetga og‘ishdan saqlash (cheklash) funksiyalarini aks ettiradi. Irodaning xatti- harakatlarini boshqarish funksiyasi shaxs uchun noxush, noqulay, yoqimsiz xohish-istak, harakat va intilishni cheklash, to‘xtatish, tiyish kabilardan iborat bo‘libgina qolmay, balki inson shaxsiy faolligini muayyan jabhaga, sohaga yo‘naltirish, o‘z harakatlari quvvatini oshirish, barcha narsalarni umumiy maqsadga muvofiqlashtirishdan iboratdir. Irodaviy jarayon hamisha shaxsni faollikka chorlaydi, uni qat’iy yo‘l belgilash sari yetaklaydi, barqaror harakat qilishga yo‘naltiriladi, ikkilanish, shubhalanishning oldini oladi. Shuning uchun ham maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar, amalga oshirilgan intilish, ro‘yobga chiqarilgan ezgu niyat shaxsda o‘ziga ishonch tuyg‘usini uyg‘otadi, dadil amallar qilishga yo‘naltiriladi, orzularni ushatishga nisbatan faol maylni shakllantiradi. Insonning erishgan yutug‘i, muvaffaqiyati har bir irodaviy harakat barqarorligini ta’minlaydi, amallar tanlash, qaror qabul qilish, shaxsiy uslubni tarkib toptirishni jadallashtiradi, yangi irodaviy harakatlarni amalga oshirishni yengillashtiradi, o‘zidagi irodaviy sifatlarning takomillashuviga puxta negiz hozirlaydi, irodaviy zo‘r berishni taqozo etuvchi harakatlarni tatbiq qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Mazkur jarayon ham anglanilgan, ham anglanilmagan tarzda, motivlar kurashi orqali (kuchsiz), irodaviy zo‘r berish, qiyinchiliklarni yengish tufayli namoyon bo‘ladi. Iroda uchun irodaviy xatti-harakat motivatsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xuddi shu bois irodaning negizini shaxsning xatti-harakatlari va ishlarining keng ko‘lamli, rang-barang xususiyatli motivlashtirilishiga omil (turtki) tariqasidagi ehtiyojlarni vujudga keltiradi. Psixologiyada motivlashtirishning uch turi mavjudligi ta’kidlanadi (psixologik hodisalarning bir-biri bilan jips bog‘langan, lekin o‘zaro to‘la mutanosib bo‘lmagan, nisbiy mustaqil ko‘rinishlari motivlashtirish deyiladi). 355 Shaxsning ehtiyojlarini qondirish bilan shartlangan, uni faoliyatga undovchi (turtki) tarzda vujudga keluvchi motiv sifatidagi motivlashtirishdir. Mazkur holatda motivlashtirish faollik nima sababdan vujudga kelishini, shaxsni faoliyatni amalga oshirishga undovchi ehtiyojlar mohiyatini tahlillashga xizmat qiladi. Motivlashtirish faollik nimalarga yo‘naltirilganligini, nega aynan shunday xulq-atvor tanlanganligini, nima uchun boshqasiga e’tibor berilmaganligini asoslashga qaratiladi. Bu o‘rinda motivlar shaxsning xulq-atvor yo‘nalishini tanlashni aks ettiruvchi sabablar funksiyasini bajaradi. Bularning barchasi yaxlit holda keltirganida inson shaxsining yo‘nalishini vujudga keltiradi. Motivlashtirish - bu inson axloqi va faoliyatini o‘zi boshqaruvchi vosita tariqasida namoyon bo‘lishidir. Ushbu vositalar tarkibiga emotsiyalar, xohishlar, tilaklar, qiziqishlar, mayllar va boshqalar kiradi. Masalan, emotsiyada insoniy fe’l- atvorning shaxsiy aks ettirish mohiyati baholanadi, binobarin, uning tub maqsadi faoliyat tuzilishiga mos tushmay qolsa, u taqdirda his-tuyg‘ular uning yo‘nalishini o‘zgartiradi. Buning natijasida fe’l-atvor qayta quriladi, oldingi harakatlarni jadallashtiruvchi yordamchi kechinmalar va boshqalar. Shunday qilib, irodaviy harakatda uni motivlashtirishning uchta jabhasi (sohasi), ya’ni faollik manbai ekanligi, inson shaxsining yo‘nalganligi, o‘zini o‘zi boshqarish vositasiligi aks etadi. Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, irodaning asosi motivlashtirishga sabab bo‘luvchi ehtiyojlardan iborat ekanligi dalillab o‘tiladi. Ehtiyojlar esa irodaviy harakatlar bajarilishini ta’minlaydigan yoki ularga to‘sqinlik qiladigan motivlarga aylana boradi. Irodaviy harakatlarning motivlari (sabablari) muayyan darajada anglanilgan xususiyat kasb etadi va shaxsni ularni amalga oshirishga yo‘naltirib turadi. Psixologiyada ehtiyojning anglanilganligi darajasiga asoslangan holda intilish, istak kabilarni psixologik jihatdan tafovut qilish mumkin. Agarda ularning mohiyatini ta’rif orqali yoritishga harakat qilsak, u holda o‘zaro farqini tezda aniqlab olish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Intilish - yetarli darajada anglanilmagan, farqlanish, tabaqalashish imkoniyati sust ehtiyojdan tashkil topgan faoliyat 356 motividan iboratdir. Masalan, shaxs yozgan maqolasini bosib chiqarishga intilishni xayoldan o‘tkazish chog‘ida nashriyotni ko‘z o‘ngiga keltiradi, muharrir bilan uchrashganda, suhbatlashganda mamnuniyat tuyg‘usini his etadi. Xuddi shu bois intilish obyekti bilan takror-takror uchrashuvga rozi bo‘ladi va o‘z intilishini davom ettirishga qaror qiladi. Biroq inson ba’zi hollarda unga huzur-halovat baxsh etayotgan motiv (sabab) mohiyatini anglamaydi ham, chunki u qanday natijaga erishish mumkinligi to‘g‘risidagi ma’lumotga ega emas. Bundan ko‘rinib turibdiki, intilish psixologik jihatdan yetarli darajada aniqlikni o‘zida mujassamlashtirmaydi, ayrim shubhalar hukm surish ehtimoli mavjud, harakat unsurlari yuzasidan taxmin yetishmaydi. Istak-shaxs tomonidan ehtiyojning yetarli darajada anglanilganligi bilan tavsiflanuvchi faoliyat motividir. Intilishdan farqli o‘laroq istaqda nafaqat ehtiyoj obyekti, balki uni qondirishning yo‘l-yo‘riqlari, vositalari ham inson tomonidan tushuniladi. Masalan, oliy maktab o‘qituvchisi o‘qitish samaradorligini oshirish istagini bildirib, bu holatni ijtimoiy ehtiyoj sifatida tasavvur etib, ta’limning faol metodlarini qo‘llash haqida o‘ylaydi, o‘z faoliyatini yangicha tashkil qiladi, iqtidorli, bo‘sh o‘zlashtiruvchi talabalar bilan individual ishlash grafigini ishlab chiqadi, qo‘llanmalar yaratish rejasini tuzadi va hokazo. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|