O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
17.3. Iroda borasidagi nazariyalar. Irodaviy akt va uning tuzilishi 
Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining yirik namoyandalari ijodiy 
faoliyatiga taalluqli ma’lumotlar, qarorga kelish namunalari ularning ijtimoiy-
psixologik qiyofalarini aks ettirish imkoniyatiga egadir. Masalan, buyuk sarkarda 

---

345 
Amir Temur Ko‘ragoniyning «Kuch adolatdadir» degan hikmati, Alisher 
Navoiyning «Zanjirband sher - yengaman der» xitobi, Cho‘lponning «Xalq 
dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir» chaqirig‘i javobgarlikni yuksak his etgan 
holda xalqining xohish irodasini ifoda qilib, qat’iy irodaviy xatti-harakatlarini 
amalga oshirganlar, shu bilan birga ular o‘zlarining ma’naviy, qadriy, ruhiy 
qiyofalarini chuqur va ko‘pyoqlama ochib berishga musharraf bo‘lganlar. Ijtimoiy-
tarixiy sahifalarimizda, yaqin o‘tmishimizda va istiqlol davrida ko‘plab 
vatandoshlarimiz 
irodaviy 
xatti-harakatlarining 
namunaviy 
ko‘rinishlarini 
namoyish qilganlar, bular rasmiy manbalarda va badiiy adabiyotlarda keng 
ko‘lamda yoritilgan. 
Yuqoridagi mulohazalardan tashqari, irodaviy faoliyatning o‘ziga xos 
psixologik xususiyatlari ham mavjuddir va ular muayyan tavsiflarga asoslanib 
talqin qilinadi. Irodaviy faoliyatni yoki alohida iroda aktini (lotincha, harakat 
degan ma’noni anglatadi) amalga oshirishning xususiyatlaridan biri - bu 
bajarilayotgan harakatlarning erkin ekanligini shaxs tomonidan anglash (bunday 
qilsa ham bo‘ladi yoki unday qilsa ham) iboratligidir. Ushbu jarayonda shaxs 
ma’lumki, o‘z xulq-atvori va o‘z faoliyati sabablarini tashqi omillardan deb 
tushunishga moyil odamlar mavjud. 
Psixologiya fanida nazoratni lokallashtirish deganda shaxsning individual 
faoliyati natijalari uchun mas’uliyatni tashqi kuchlarda va sharoitlarda qayd 
qilishni, 
shuningdek, 
ularning 
kuch-g‘ayratiga, 
qobiliyatiga 
moyilligini 
belgilaydigan sifatlar majmuasi tushuniladi. Nazoratni lokallashtirish tashqi 
(eksternal) hamda ichki internal turlariga ajratiladi. Nazoratni tashqi 
lokallashtirishga ba’zi misollarni keltiramiz. Xodim ishga, talaba darsga kech 
qolsa, bu hodisani turlicha bahonalar bilan izohlashga harakat qiladi: 1) avtobus 
o‘z vaqtida kelmadi; 2) yo‘lovchilar ko‘p bo‘lganligi uchun avtobusga chiqa 
olmadim; 3) avtobus juda sekin harakat qiladi; 4) transport buzilib qoladi; 5) 
ko‘chada yo‘l harakati fojiasi yuz bergani tufayli ushlanib qoldik va hokazo. 
Psixologik tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha, nazoratning eksternal lokallik 
turining namoyon bo‘lishi shaxsning muayyan nuqsonlari va illatlariga bevosita 

---

346 
bog‘liqdir, chunonchi insonning mas’uliyatsizligi, o‘z imkoniyatiga ishonmasligi, 
hadiksirashi, xavfsirashi, shaxsiy niyatini ro‘yobga chiqarishni paysalga solishi va 
boshqalar. Mabodo shaxs o‘z xulq-atvori oqibati uchun mas’uliyatni o‘z 
zimmasiga olsa, o‘z qilmish-qidirmishlarini shaxsiy xususiyatidan deb tushunsa, 
bunday psixologik voqelik nazoratning internal (ichki) lokallashuvi mavjud 
ekanligini bildiradi. Nazoratning ichki lokallashtirishiga xos insonlar maqsadga 
erishish yo‘lida mas’uliyat yoki javobgarlik his etadilar, o‘zini o‘zi tahlillash 
imkoniyatiga egadirlar. Ijtimoiy tarbiya jarayonida shaxsda lokallashtirishning har 
ikkala (eksternal, internal) turini shakllantirish tufayli uning mustahkam shaxsiy 
fazilatiga aylantirish mumkin. 
Irodaning o‘ziga xos ko‘rinishlari shaxsning tavakkalchilik vaziyatidagi xatti-
harakatida ro‘yobga chiqadi. O‘ziga mahliyo qiluvchi maqsadga erishish yo‘lida 
xavf-xatar, yo‘qotish dahshati, muvaffaqiyatsizlik unsuri bilan ham hamohang, 
ogoh dadil harakat tavakkalchilik deyiladi. Tavakkalchilik jarayonidagi noxushlik 
kutilmasi 
muvaffaqiyatsizlik 
ehtimoli 
bilan 
noqulay 
oqibatlar 
darajasi 
uyg‘unlashuvi mezoni orqali o‘lchanadi. Tavakkalchilikda muvaffaqiyat bilan 
muvaffaqiyatsizlik kutilmasi ehtimoli yotadi, yutuqqa erishish shaxsda xush 
kayfiyatni vujudga keltirsa, mag‘lublik esa noxushlik holatining bosh omili 
hisoblanadi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, yutuq (g‘oliblik) quvonch nashidasini 
uyg‘otsa, omadsizlik jazo, moddiy va ma’naviy yo‘qotishni ro‘yobga chiqaradi. 
Lekin shunga qaramasdan, insonlar tavakkal qilish harakatidan hech mahal voz 
kechmagan xoh u kundalik hayot muammosiga aloqador voqelik, xoh murakkab 
mehnat, xoh harbiy yurishlar bo‘lishiga qaramay, shuning uchun tavakkalchilik 
insoniyat dunyosining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davrining qaror qabul qilish 
namunasi, mahsuli sifatida shaxsning hayoti va faoliyatida to hozirgacha ishtirok 
etib kelmoqda. 
Psixologik manbalarda ko‘rsatilishicha, tavakkalchilik harakatini amalga 
oshirishning o‘zaro uyg‘unlashgan ikkita sababi mavjudligi qayd qilib o‘tiladi. 
Qarorga kelishning birinchi sababi - bu yutuqqa umidvorlik muvaffaqiyatga 
erishilganda kutilishi ehtimol qiymatning mag‘lub oqibati ko‘rsatkichidan 

---

347 
yuksakroq bo‘lishiga ishonchdir. Ushbu voqelik vaziyatni tavakkalchilik deb 
atalib, 
muvaffaqiyat 
motivatsiyasini 
muvaffaqiyatsizlikdan 
qutilish 
motivatsiyasidan yaqqolroq namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Shu boisdan 
tavakkalchilik inson uchun qaror qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan 
ruhiy hodisa hisoblanib, u yoki bu tarzdagi harakatni amalga oshirib, o‘z xulq-
atvorini namoyish qiladi. Dehqon kechikib yerga urug‘ qadashga tavakkal qilgan 
bo‘lsa, hosil pishib yetilishi xavfi tug‘iladi, lekin agrotexnika vositalaridan jadal 
sur’atda foydalansa, asosiy mablag‘ni sarf qilib qo‘yish tashvishi uyg‘onadi. 
Irodaviy qaror qabul qilib, tavakkalchilikdagi uning mardligi, tashabbuskorligi, 
qat’iyatligi mehnatda yutuqqa erishishni ta’minlaydi. Ammo bunday qarorga kelish 
goh o‘zini oqlaydi, goho mutlaqo oqlamasligi ham mumkin. Bu borada 
harakatning xavfli yoki xavfsiz yo‘lini tatbiq etish, tavakkalchilikning g‘oyaviy, 
ma’naviy yuksakligi, qarorning oqilonaligi baxtli tasodif sari yetaklashi mumkin. 
Ba’zan tavakkalchining qobiliyati, qat’iyligi, malakaligi, hisob-kitobning to‘g‘ri 
qilganligi unga omad keltiradi. 
Tavakkalchilikning ikkinchi sababi xatti-harakatning xavfli yo‘lini afzal 
bilgan xulq-atvorda ko‘zga tashlanadi. Bu voqelik shaxsning vaziyat osti faolligi 
deb nomlanib, insonning vaziyat talablaridan ustuvorlikka erishishida, undan 
(vaziyatdan) 
yuksakroq 
maqsad 
qo‘ya 
olishda 
namoyon 
bo‘ladi. 
Tavakkalchilikning bu turi «vaziyat usti» yoki «xolisonalik» deb atalib, 
tavakkalchilik 
uchun 
tavakkalchilikka 
yo‘l qo‘yishni anglatadi hamda 
tavakkalchilikning tavakkalchiligi atamasini keltirib chiqaradi. Shaxsdagi 
tavakkalchilikni riskometr deb ataluvchi maxsus asbobda o‘lchab ko‘rish mumkin. 
Bu asbob yordamida psixologik tajribada insonlarda muvaffaq bo‘lish ehtimoli 
mavjud xolisonalik tavakkalchilikka moyillik, ularning haqiqiy xavf ostida 
irodaviy harakatlarini oldindan aytib berish (bashorat qilish) imkoniyati vujudga 
keladi.
Iroda muammosiga bag‘ishlangan bundan oldingi sahifalarda ta’kidlab 
o‘tilganidek, shaxsning irodaviy harakatlari murakkab psixologik mazmun, 
mohiyat, ma’no kasb etishi bilan tavsiflanadi. Shuni ham eslash o‘rinliki, shaxsda 

---

348 
motivlar kurashining paydo bo‘lishi uchun unga mas’uliyat, javobgarlik hissining 
yuklatilishi, irodaviy harakatni amalga oshirish zaruriyati tug‘ilishi, mazkur 
vaziyatda shubhalanish, ikkilanish uyg‘onishi favqulodda unda irodaviy zo‘r 
berishlar vujudga kelishi lozim. Bu voqelikni tushuntirish yoki izohlash uchun 
psixologik nuqtai nazardan iroda aktining tarkiblaridan iborat ekanligini aniqlanish 
uchun uning unsurlari, bo‘linmalari, tuzilishi to‘g‘risida mulohaza yuritish joiz. 
Insonning miyasida tug‘iladigan maqsadga erishish tufayligina irodaviy 
harakat amaliyotga tatbiq etiladi. Ushbu fikr boshqacharoq ifodalanganda, shaxs u 
yoki bu harakat yordami bilan qo‘yilgan maqsadiga erishish yo‘llarini anglab 
yetadi, ya’ni harakat bilan maqsad, o‘rtasidagi uyg‘unlik insonga tobora 
yaqqollashadi, anglashiniladi. Holbuki shunday ekan, shaxs o‘zining ruhiy holatini 
o‘zgartirishga qaror qiladi, qondirilishi lozim bo‘lgan ehtiyojlarini muayyan 
tartibga keltiradi, ularni birlamchi va ikkilamchi darajalarga ajratishni lozim 
topadi. Xuddi shu yo‘sinda irodaviy harakatni amalga oshirishning tarqoq va yig‘iq 
tarkiblari (unsurlari) maqsadga yo‘naltiriladi. Ushbu jarayonga inson shaxsini 
undalayotgan, ham anglanilgan, ham anglanilmagan ruhiy tayyorgarlik motivdan 
iborat bo‘lib, maqsadga intilish va unga erishish majburiyatini tushuntirishga 
xizmat qiladi.