372
Shuni ta’kidlash joizki, Krechmer bilan Sheldonning temperament
to‘g‘risidagi nazariyasi bir muncha bahslidir, chunki temperamentning asab tizimi
umumiy
tipining
xususiyatlariga
bog‘liqligini aks ettiruvchi omillarni
tushuntirishga zaiflik qiladi. Shuningdek, mazkur ta’limot temperamentning kelib
chiqishini tushuntirishga biryoqlama orttirma baho beradi. Shuni unutmaslik
kerakki, organizmning umumiy tuzilishi darhaqiqat asab tizimining tipiga va
temperamentga muayyan darajada ta’sir o‘tkazishi mumkin. Chunki asab
tizimining xususiyatlari modda almashish ichki sekretsiya bezlari faoliyatining
individual xususiyatlariga muvofiqdir. Demak, temperamentning vujudga kelishida
organizmning umumiy tuzilishi emas, balki asab tizimining genotipi yoki umumiy
tipi muhim ahamiyat kasb etadi.
Shunga qaramay temperamentning fiziologik asosi asab tizimining umumiy
tipidan iborat bo‘lsa-da, lekin uning psixologik tavsifini tahlil qilish uchun asab
tizimining xususiyatlarini bilish hozirgi davr talabiga javob bermaydi. Misol
uchun, g‘ayratlilik, barqaror kayfiyat, yuqori faollik, harakat tezligi qo‘zg‘alish
kuchiga bog‘liqdir, lekin unga har xil psixik xususiyatlar ham taalluqlidir (sezgi
xususiyatlari, xayol obrazlari yorqinligi va hokazo).
Temperamentning muayyan xususiyati asab tizimi umumiy tipining birorta
xususiyatiga aloqador bo‘lmasdan, balki bir turkum xususiyatiga bog‘liqdir.
Psixologiyada biror tobe o‘zgaruvchi bir nechta mustaqil o‘zgaruvchilarga
aloqador bo‘lsa yoki tanho (yolg‘iz) mustaqil o‘zgaruvchi bir turkum tobe
o‘zgaruvchiga bog‘liqligi o‘rnatilsa, bunday tobelik ko‘pyoqlama tobelik deyiladi.
Xuddi shu bois, temperamentning psixologik xususiyatlari asab tizimi
umumiy tipining fiziologik xususiyatlariga ko‘pyoqlama tobedir. Nerv tizimi
umumiy tipi xususiyatlarining fiziologik tadqiqotlari temperament paydo bo‘lishi
qonuniyatlarini tushunishga kamlik qiladi, shuning uchun bu sohada fiziologik
izlanish o‘tkazish uning psixologik mohiyatini tekshirishni taqozo etadi.
Dostları ilə paylaş: