O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Analizatorlar. Sezgining retseptor va reflektor nazariyasi
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.5.Analizatorlar. Sezgining retseptor va reflektor nazariyasi Analizatorlarning o‘zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishi sensibilizatsiya deb ataladi. Sezgilar o‘zaro munosabatining fiziologik mexanizmi analizatorlarning markaziy qismlari joylashgan bosh miya po‘stidagi qo‘zg‘alishning irradiatsiya hamda konsentratsiya jarayonlaridir. I.P.Pavlovning ta’limotiga ko‘ra, kuchsiz qo‘zg‘atuvchi bosh miya katta yarim sharlarining po‘stida oson irradiatsiyalanadigan, ya’ni oson yoyilib ketadigan qo‘zg‘alish jarayonini yuzaga keltiradi. Qo‘zg‘alish jarayonining irradiatsiyasi natijasida 164 boshqa analizatorlarning sezgirligi ortadi. Kuchli qo‘zg‘atuvchi ta’sir etganda, aksincha, konsentratsiyaga moyil bo‘lgan qo‘zg‘alish jarayoni yuzaga keladi. O‘zaro induksiya qonuniga ko‘ra, bunday qo‘zg‘alish jarayoni boshqa analizatorlarning markaziy qismlarini tormozlanishga olib keladi va natijada ularning sezgirligi pasayadi. Analizatorlar sezgirligining o‘zgarishi shartli reflektor asosida, ya’ni ikkinchi signallar tizimiga kiruvchilar ta’siri bilan ham yuzaga kelishi mumkin. Tekshiriluvchilarga «limondan nordon», zahardan achchiq» degan so‘zlarni talaffuz qilish bilan ularning ko‘zlari va tillarida elektr sezgirligi yuzasidan o‘zgarishni maydonga keltiruvchi omillar qayd etilgan. Ushbu o‘zgarishlar bizga haqiqiy limon va zahar tabiati bilan ta’sir qilinganda hosil bo‘ladigan qo‘zg‘alishga o‘xshashlikni vujudga keltiradi. Sezgi organlarining sezgirligini o‘zgartirish qonuniyatlarini o‘zlashtirib olganligimizga asoslanib, maxsus ravishda tanlangan qo‘shimcha qo‘zg‘atuvchilarni qo‘llash yordami bilan ma’lum bir retseptorlarni sensibilizatsiyalash, ya’ni ularning sezgirligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Qo‘zg‘atuvchining birin-ketin analizatorga ta’siri bilan analizatorlarga xos sezgining paydo bo‘lishini sinesteziya deyiladi. Sinesteziya yunoncha birgalikda sezish degan ma’noni anglatib keladi. Sinesteziya hodisasini har xil turdagi sezgilarda kuzatish mumkin. Ko‘rish va eshitish sinesteziyasi hammadan ko‘ra ko‘proq uchrab turadi, unda tovush qo‘zg‘atuvchilarining ta’siri bilan odamda ko‘rish obrazlari vujudga keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar har xil odamlarda o‘ziga xos ravishda kechadi, lekin ular har qaysi shaxs uchun muayyan darajada doimiy bo‘lishi kuzatiladi. Eshitish va ta’m sinesteziya hodisasi ko‘pincha «o‘tkir ta’m», «savlatli rang», «shirin tovush», «achchiq shamol», «bahaybat ovoz», «motamsaro osmon», «qalb o‘rtar navo», singari iboralarda o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Chunki ularning mohiyatida ikkilanganlik xususiyatlari maxsus kuchaytirgich tariqasida muhim ahamiyat kasb etadi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|