O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O’z-o’zini tarbiyalash metodlari.
O‘z-o‘zini anglashning navbatdagi bosqichida shaxs o‘tmishini tahlil qiladi, undagi qusurli va ibratli jihatlarni o‘zaro qiyoslab ustuvorlikni topishga intiladi, bu borada ayrim siljishlarga erishadi. Ijtimoiy hayotdan u o‘ziga ideal bo‘luvchi shaxsni tanlaydi va undagi ijobiy xislatlar, xususiyatlar va ko‘rinishlarni, ko‘rsatkich-larni o‘zida mujassamlashtira boradi. Shaxs o‘z-o‘zini anglash davomida dinamik harakatsiz hech bir narsani ro‘yobga chiqara olmasligiga iqror 134 bo‘ladi, natijada uzluksiz harakatlar asta-sekin, birdaniga, tavakkaliga amalga oshirish lozimligini tushunib yetadi. Dinamik holatni baholash, tekshirish, nazorat qilish, boshqarish natijasida dinamik «Men» shakllana boshlaydi. O‘z-o‘zini anglashning besh tarkibiy qismi bir tekis insonning ma’naviy dunyosiga aylansa, demakki, unda mukammallik, barkamollik darajasi vujudga kelganligidan dalolatdir. O‘z-o‘zini anglash shaxsning fazilatiga aylanishi uchun muayyan davr, vaqt, muddat talab qiladi, shuning uchun o‘quvchilar, talabalar va respublikamizning boshqa fuqarolari bilan dasturiy tadbir-choralar o‘tkazish orqali ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. XXI asr odamlari komillikni egallovchi, ya’ni komil insonlikka intiluvchi shaxslardan tarkib topishi lozim. Komillikning bir nechta mezonlari mavjud bo‘lib, unda jismoniy barkamollik, axloqiy barkamollik, betakrorlik, aql-zakovatlilik singari shaxsning ijtimoiy-tarbiyaviy tarkiblari o‘z ifodasini topadi. Komillikning o‘ziga xos bosqichlari, obyektiv va subyektiv xususiyatli shart-sharoitlari, omillari mavjuddir. Komil inson imkoniyati cheksiz, o‘z iqtidori, iste’dodi, salohiyati, qobiliyati, donishmandligi, qomusiyligi bilan o‘z zamondoshlaridan sezilarli darajada ilgarilab ketuvchi, betakror, o‘ta (super) ongli, biosfera va neosfera munosabatlarini anglovchi ongli zotdir (onglilikning ongliligi ustuvordir). Bizningcha, bu darajaga barcha fuqarolar erishish imkoniyatiga ega emas, chunki buning ham obyektiv, ham subyektiv omillari, shart-sharoitlari mavjuddir. Xuddi shu sababdan shunchaki intilish, mayl, layoqat bilan yuksak kamolot cho‘qqisiga erishib bo‘lmaydi, mazkur ijtimoiy holatni chuqurroq tadqiqot qilish farazlarimizni yo tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Inson shaxsini o‘rganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika, sotsiologiya, filologiya, tarix kabi ijtimoiy va gumanitar fanlar shug‘ullanadi. Hozirgi davrda inson muammosi aniq, gumanitar, ijtimoiy fanlarning umumiy tadqiqot obyektiga aylanib bormoqda va bu jarayon keyingi asrda yanada jadallashadi. Shunga qaramasdan, bir tomondan, insonni o‘rganishda differensiatsiya hodisasi yuz bermoqda, ikkinchi tomondan, inson taraqqiyotining 135 sintetik (birikuv) tavsifi bo‘yicha integratsiya holati ko‘zga tashlanmoqda. Inson bir qator fanlarning tadqiqot obyekti ekanligi yig‘iq, ixcham, yaxlit tarzda tasavvur etish uchun uni biosotsial va sotsiobiologik jihatdan o‘rganish maqsadga muvofiq. Ma’lumki, inson hayoti va faoliyatining operatsional (usul, uslub, uquv, operatsiya, ko‘nikma, malaka, odat) mexanizmi uning ontogenezida funksional (harakatlantiruvchi) mexanizmga o‘sib o‘tadi, binobarin, unda komillikning belgilari, alomatlari shakllanadi, natijada u jismoniy va ma’naviy kamolot cho‘qqisining muayyan darajasiga erishadi. Jahon psixologiyasidagi turli nazariyalarga asoslangan holda, birinchidan, inson u yoki bu aloqalar tizimiga binoan biologik evolyutsiya mahsuli sifatida o‘rganiladi. Ikkinchidan, ijtimoiy-tarixiy jarayonning ham obyekti, ham subyekti tariqasida inson shaxsi tadqiqot qilinadi. Uchinchidan, individ (odamzod) muayyan darajada va ko‘lamda o‘zgaruvchan, biologik taraqqiyotning genetik dasturiga asoslanuvchi alohida xususiyatli jonzot tarzida ilmiy jihatdan tekshiriladi. Insonning shaxs sifatida tavsiflanishining muhim psixologik lahzasi uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi statusi (iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy negizga bog‘liq, ya’ni uning jamiyatda egallagan o‘rni, nufuzi, mavqei bilan belgilanadi) orqali ifodalanadi. Statusning negizida esa hamisha uzluksiz ravishda o‘zaro aloqalar tizimi yotadi. Inson bajarishi lozim bo‘lgan guruhiy faoliyat va yakkahol turmushga, kasb-hunarga aloqador, ya’ni oiladagi hamda jamoadagi rolning ijtimoiy funksiyasi, uning muayyan maqsadga, qadriyatga, ma’naviyatga yo‘nalganligi, shaxsni faollashtiradi, natijada u barcha jabhalarda ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Status, rol, qadriyatga yo‘nalganlik shaxs xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xosiyatlari va xislatlarining birlamchilarini tashkil etadi, uning tuzilishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsning tavsifi faoliyat, xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe’l-atvor (oddiy stereotipdan tortib, to xalq donishmandligi namunalari) tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi alomatlar, belgilar sifatida joy egallaydi. Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o‘zaro ta’sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzaga keladi. Insonning shaxs xislatlarini rivojlantiruvchi, ularni 136 takomillashtiruvchi va barqarorlashtiruvchi asosiy shakl - uning jamiyatdagi hayot yo‘li, muayyan iz qoldirishi va ijtimoiy tarjimai holi hisoblanadi. Shaxsning xalqiga qilgan xizmati uning e’zozlanishiga, hattoki milliy ma’naviy boylik, tafakkur gulshani va sarchashmasi darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Insonning faoliyat subyekti sifatidagi asosiy tavsiflari qatoriga uning bu sohadagi taraqqiyotning mahsuli - ongi (obyektiv faoliyatning in’ikosi sifatida (va faoliyati) voqelikning o‘zgartiruvchisi tariqasida) kiradi. Inson amaliy faoliyatning subyekti tarzida uning shaxsiy fazilatlari va xislatlarini tavsiflabgina qolmaydi, balki mehnatning texnik vositalari va texnologiyasi, ularning kuchaytiruvchanlik, tezlashtiruvchanlik va yaratuvchanlik funksiyalari sifatida yuzaga keladi. Amaliy faoliyat umuminsoniy va yakka shaxs tajribasining bir qismi tariqasida, egallanilgan, o‘zlashtirilgan, puxta tajribadan foydalanish singari namoyon bo‘ladi. Nazariy faoliyatning subyekti bo‘lmish inson o‘zining bilimlari, kasbiy ko‘nikmalari, aqliy malakalari bilan tavsiflanadi, qaysiki ular o‘ziga xos alomatlar tizimi bilan bevosita bog‘liqdir. Aqliy faoliyat ijodiyot darajasiga o‘sib o‘tishi natijasida ijodiy mahsullar, yangiliklar, qonuniyatlar vujudga keladi va jamiyat taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Ajdodlar merosi va avlodlar salohiyati mahsullarining uzviy bog‘lanishi nazariy va amaliy faoliyatning o‘zaro uyg‘unlashuvini taqozo etadi, vaholanki, har ikkala faoliyat turida ijodiylik alomati, mahsuli ishtirok qiladi, fan va texnika rivojini ta’minlaydi. Faoliyat tajribalar bilan uzviy bog‘lansa, uning samaradorligi, maqsadga yo‘nalganligi, amalga oshish imkoniyati yuksak bosqichga ko‘tariladi. Inson hayotida ijtimoiy hodisa sifatida armon muhim rol o‘ynaydi, uni faollikka chorlaydi, harakat qilishga asosiy turtki vazifasini bajaradi. Armon inson uchun go‘yoki ushalmagan orzu, g‘amgin tuyg‘ularning jonlashuvi, komfortga intilishga da’vat etuvchi hissiyot, ijtimoiy va yakkahol turmushni baholash mezoni, faollikka yetaklovchi motiv, ezgu niyatlar og‘ushiga tortuvchi doimiy turtki, loqaydlikning oldini oluvchi ichki ruhiy imkoniyatdir. Shaxs uchun eydetik obrazlar qanchalik ahamiyat kasb etsa, barqaror iz qoldirsa, armon ham xuddi shunday xususiyatga ega bo‘lib, ulardan farqli o‘laroq doimiyligi, ustuvorligi, 137 maqsadga undovchiligi bilan yuqoriroq nufuzga ega. Insonning subyektiv xislatlari integratsiyasining yuksak shakli ijodiyot (kreatsiya) hisoblanib, umumlashgan imkoniyatlar tarzida qobiliyatlar (iste’dod, iqtidor), talant va salohiyat vujudga keladi. Odamning subyektiv xususiyatlari, xislatlari rivojining asosiy shakllari ruhan tayyorgarlik, kulminatsiya va finish sanalib, insonning jamiyatdagi ishlab chiqarish va ijodiyot faoliyatlarini belgilaydi. Mazkur to‘rt bosqich, to‘rt mezon, taraqqiyotni baholash tizimi o‘ziga xos xususiyatlari, imkoniyatlari, sur’ati, davomiyligi bilan bir-birlaridan ham sifat, ham miqdor jihatdan ajralib turadi. Jahon psixologiyasi fanida inson sifatlari (xislatlari, fazilatlari, xosiyatlari)ni individual, shaxsga oid va subyektiv guruhlarga ajratilishi an’anaviy va kasbiy xususiyatga ega, chunki ular odamning yaxlitligi, bir butunligi, alohidaligi tavsifidan iborat bo‘lib, bir davrning o‘zida ham tabiat, ham jamiyat jonzodi ekanligini anglatadi. Mazkur yaxlitlikning mag‘zi shaxsning tuzilishidir, unda nafaqat insonning asosiy xislatlari o‘zaro kesishadi va umumlashadi, balki uning ijtimoiy va shaxsiy ko‘nikmalari muayyan tarkibga keltiriladi, qoidaviy xususiyat kasb etadi. Bizningcha, individ, shaxs, subyekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi ijtimoiy-psixologik holatlarga e’tibor qilinishi zarur: Inson rivojining determinatori hisoblangan asosiy omillar va shart-sharoitlar (ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va yashash muhitining omillari). Insonning shaxsiy o‘ziga taalluqli, asosiy tavsiflar, uning rivojlanishi ichki qonuniyatlari, mexanizmlari, evolyutsion negizda kamol topish bosqichlari, barqarorlashuvi va involyutsiya (o‘sishdan qaytish davri xususiyatlari). Insonni yaxlit, mukammal tuzilishining asosiy tarkiblari, ularning o‘zaro aloqalari, shaxsning tashqi ta’sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning muttasil ravishda takomillashuvi kabi faktorlar. Uch xil xususiyatli tadqiqot dasturining tarkibiy qismlari insonning amaliy, nazariy va ijodiy faoliyatining mezonlari hisoblanadi. Chunki bevosita faoliyatni amalga oshirish jarayonida yashash muhitini va ijtimoiy-tarixiy tajribani 138 egallashning ham interiorizatsiya, ham eksteriorizatsiya davrlari yuzaga keladi. XXI asrda individ, inson, shaxs, subyekt va komil insonni o‘rganish turli yo‘nalishlarda, vaziyatlarda, yosh xususiyatlari, alohida yondashish negizida, o‘ziga xos tahlilga, metodologik asosga suyanib olib borilishi maqsadga muvofiq. Chunki jahon psixologiyasi fanida to‘plangan nazariy va amaliy xususiyatli materiallarni mafkuraviy nuqtai nazardan tahlil hamda tanqid qilmasdan, balki ularni xolisona baholash, ilmiy jihatdan talqin qilish joiz. Binobarin, turli psixologik ilmiy maktablar tomonidan to‘plangan natijalarning oqil jihatlarini tanlash va tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasini belgilashda ulardan omilkorlik bilan foydalanish ko‘pgina ilmiy qaytadan tekshiruvlarning oldini oladi. Shaxsga nisbatan subyektiv munosabat, ya’ni unda robot sifatida majburiylik tamoyiliga asoslanib (barcha xususiyatlarni bir tekis shakllantirish mumkin, degan xato nazariyadan voz kechish) inson qarshilik ko‘rsatishini hisobga oluvchi yondashishni yo‘lga qo‘yish, subyekt-subyekt aloqasini vujudga keltirish. Har qanday subyekt-shaxs, lekin har qaysi shaxs subyekt emasligi muammosini yechish. Buning uchun mustaqil fikrlashga ega bo‘lish, shaxsiy pozitsiyani himoya qila olish, g‘oyani amalga oshirish yo‘lida to‘siqlarni pisand qilmaslik, mustahkam ishonch, qat’iy maslak, iymon negizida asoslanish, intilishda irodaviy barqarorlik ustuvorligiga erishish. Dunyoqarash va uni hayotga tatbiq qilishning obyektiv va subyektiv shart-sharoitlari mavjudligiga iqror bo‘lish hamda uni tan olish va hokazo. Bizningcha, individ, shaxs, subyekt va komil inson to‘g‘risida mulohazalar yuritilganda ularning ongsizlik, ongostlilik, onglilik va o‘ta (super) onglilik holatlari bilan uzviy aloqadorligini unutmaslik lozim. Yuqorida keltirilgan atamalar ongli mavjudodga taalluqli ekanligi jahon psixologiyasi fanining ilmiy manbalarida atroflicha talqin qilingan, lekin ularning ierarxiyasi, mohiyati bayonida turlicha yondashuv hukmrondir. Mazkur maqsadni chuqurroq ochishga yo‘naltirilgan nazariyalar o‘ta bahsli bo‘lib, uning zaminida faqat ong yotishi tasdiqlanadi, xolos. Aslida esa inson ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriy xotira va muayyan maqsadga asoslanib, biron-bir faoliyat inson tomonidan tashkil qilingandagina ong 139 shaxsning ushbu faoliyatini regulyatori (boshqaruvchi) vazifasini bajaradi. Biroq odam funksional holatining o‘zgarishi bilan onglilikdan ongsizlik (ixtiyorsizlik)ka o‘tishi, ijod, tashabbus uning uchun muomala, faoliyat negiziga aylansa, u holda shaxs ongosti (muvofiqlashuv) holatiga asta kirib borishi mumkin. Xuddi shu boisdan shaxs bir davrning o‘zida har uchala holat (onglilik, ongsizlik, ongostlilik) hukmi ostida yashashi, faoliyat ko‘rsatishi, ijod qilishi, muomalaga kirishishi mumkin. Har uchala holatning omili negizida shaxsning kamoloti vujudga keladi, ularning har qaysisi bu jarayonga o‘ziga xos ulush qo‘shadi. Ong holatlari tabiiy ravishda bir-biri bilan uzluksiz tarzda o‘rin almashtirib turadi, chunki inson ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi bosqichlar hukmi bilan yashaydi va faoliyat ko‘rsatadi. Jahon psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlardan ma’lumki, inson (shaxs) o‘zini o‘zi anglashi uchun xuddi shu o‘zini o‘zi anglash xususiyatining (jarayonining) subyekti bo‘lishi muqarrar. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|