O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
 
Proprioretseptorlar harakatining afferent asosi ekanligi A.A.Orbeli, 
P.K.Anoxin (hayvonlarda), N.A.Bernshteyn (odamlarda) tomonidan o‘rganilgan. 
Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, gavdaning fazodagi holati sezgirligi statik 
sezgilarda o‘z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan 
bo‘lib, o‘zaro bir-biriga perpendikulyar bo‘shliqda tutash holatda yotadi. Masalan, 
bosh holatining o‘zgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshadi: 
a) o‘zgarish endolimfa suyuqligiga bog‘liq qo‘zg‘alish; 
b) eshitish nervi; 
v) vestibulyator nerv; 
g) bosh miya po‘stining chakka bo‘lmasi; 
d) miya apparatiga o‘tadi. 

---

145 
Vestibulyator sezgirlik apparati qurish bilan bevosita aloqada bo‘lib, fazoni 
oriyentirlash jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobilning yo‘ldan o‘tishi 
(qatnovi), qalin o‘rmonni kesib o‘tish payti va hokazo. Xuddi shunday holat 
uchishda ham yuzaga kelishi mumkin. Patologiya holatida ham xuddi shunday 
jarayonga duch kelinadi. 
Eksterioretseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashqari intermodal 
nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi (a’zosi) 
orqali sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki 
suyaklar yordamida (miya qopqog‘i, tirsak, tizza uchlari orqali) payqash vibratsiya 
sezgirlik deyiladi. Masalan, karlarning tovushlarning idrok qilishi, pianinoni ushlab 
turish, pol yoki mebelning harakati kabilar. Odatda, vibratsion sezgirlik intermodal 
sezgi deb ham nomlanadi. Intermodalning boshqa bir ko‘rinishi mana bunday 
holatda namoyon bo‘ladi: 
a) hid, ta’m va maza sezgilarida; 
b) o‘ta kuchli tovushda, o‘ta yorqin yorug‘likda; 
v) tricheminal, ya’ni uch xil ta’sirning uyg‘unlashgan, integrativ holatida 
kabilar. 
Sezgining nospesifik shakli - terining foto sezgirligi ranglarning nozik 
jilolarini ajratish, qo‘l uchlari bilan sezish orqali ro‘yobga chiqadi. Terining foto 
sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo‘lib, bu narsa ko‘pgina 
holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ushbu kashfiyot qo‘l 
uchiga yashil va qizil rangli yorug‘lik yuborish orqali dunyo yuzini ko‘rgan. Rang 
signallarining og‘riq qo‘zg‘atuvchilar bilan munosabati qiyosiy jihatdan olib 
borilganda, insonni faol mo‘ljallash (oriyentirlash) jarayonida uning qo‘l uchi 
terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga o‘rgatish mumkin ekan. 
Psixologiya fanida trening foto sezgirligi tabiati hali yetarli darajada 
o‘rganilgani yo‘q. Shunga qaramasdan, talamitik tizim va po‘st ostining 
qo‘zg‘alganida asab tizimi hamda teri ektodermlaridan kelib chiqqan, atrofga 
yoyilgan (tarqalgan), rudimentlar yorug‘lik sezish elementlari maxsus sharoitda 
muvaffaqiyatli harakat qiladi. Ko‘pincha «oltinchi tuyg‘u, hissiyot» sharofat bilan 

---

146 
inson tomonidan «masofa»ni sezish, ko‘r odamlarda to‘siqni his qilish ushbu 
jarayon uchun yorqin misol bo‘la oladi. Ehtimol, yuz terisining issiq havo 
to‘lqinlarini idrok qilish, to‘siq oralig‘ida mavjud bo‘lgan tovush to‘lqinlarini 
(tebranishlarini) o‘zida aks ettirish terining foto sezgirligini ilmiy jihatdan 
izohlashga muayyan negiz (asos) bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Insonning aks 
ettirish jarayoni o`z mohiyati va xarakteri jihatidan 2-bosqichdan iboratdir. 1) 
Hissiy (aks ettirish) bilish bo`lib, u sezish, hissiy qabul qilish, xotira va 
tasavvurlardan iboratdir. 2) Aqliy bilish bosqichi bo`lib, u tafakkurdan iboratdir. 
Hissiy bilishning boshlang`ich shakli - sezgidir. Chunki hissiy bilishning 
boshqa shakllari – hissiy qabul qilish sezgiga nisbatan ancha murakkab bo`lib, u 
sezish asosida vujudga keladi. Hissiy qabul qilishning sezishdan farqi shundaki, 
unda predmetlarning ayrim xossalarni emas, balki predmet bir butun holda aks 
etadi. 
Hissiy bilishning yana bir shakli tasavvurdir. Tashqi ta`sir natijasida vujudga 
kelgan nerv va miya qobig`ining ma`lum qismidagi qo`zg`alish – sezish, qabul 
qilish – ma`lum davrgacha o`z izini qoldiradi, ya`ni tashqi ta`sir to`xtagandan 
so`ng qo`zg`alishning, sezishning izi saqlanib qoladi. O`sha ta`sir etgan predmetga 
aloqador bo`lgan, unga qandaydir munosabatda bo`lgan hodisa ta`siri natijasida 
izlar yana qayta tiklanishi mumkin. 
Miya qobig`ida saqlanib qolgan shu fiziologik izlarning tiklanishi, qaytadan 
qo`zg`alishi tasavvur, xotirani vujudga keltiradi. 
Insonning bilish jarayoni hissiy bilish bilangina cheklanmaydi. Hissiy bilish 
yoki jonli kuzatish inson bilishining pastki bosqichida vujudga keladi, bu bosqich 
asosida ijtimoiy mehnat jarayonida ikkinchi yuqori bosqich – aqliy bilish, tafakkur 
paydo bo`ladi. Hissiy bilish orqali obyektiv reallikdan olingan «materiallar»ni 
qayta ishlash, ularni munosabatlari, ichki xususiyatlarini aniqlash, muhim va 
asosiy tomonlarini nomuhimlaridan ajratib olish, ularning qonuniyatlarini ochish 
aqliy bilish va tafakkurda amalga oshiriladi. 

---

147