O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

Nazorat savollari: 
1.
Idrokning umumiy tavsifnomasi haqida gapirib bering?
2.
Idrokning nerv-fiziologik asosini tushuntiring? 
3.
Idrok xususiyatlari va turlarini sanag? 
4.
Idrokning individual farqlarini aytib bering? 
5.
Idrokning rivojlanishi haqida ma’lumot bering? 

---

174 
8 -MAVZU. DIQQAT PSIXOLOGIK JARAYON SIFATIDA 
 
Tayanch 
tushunchalar: 
konsentratsiya, 
diqqat 
fokusi, 
diqqatning 
yo’nalganligi, diqqatning barqarorligi, diqqat ko’lami, ko‘chuvchanligi, bo‘linishi, 
ko‘lami, kuchi, barqarorligi, bo‘linishi.
 
 
8.1. Diqqat haqida tushuncha. Diqqatning nerv-fiziologik asoslari 
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning 
va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati 
qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat 
hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. 
Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush 
sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat 
aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham 
uning ishtirokida sodir bo‘ladi. 
Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar 
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, 
muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Ivanovning 
fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har 
bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la 
oladi. 
N.F.Dobrinin. N.V.Kuzmina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, F.N.Gonobolin va 
boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga 
to‘planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go‘yoki ong doirasi bir muncha 
tig‘izlanadi. Bunday torayish va tig‘izlanish natijasida ong doirasi yanada 
yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tig‘izlangan yorqin nuqtasi diqqatning 
markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus)ga tushgan idrok 
qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o‘y va fikrlar to‘la, yorqin va aniq 
ifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan 
darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron-bir 
obyektga yo‘nalishining kuchayishi va ma’lum vaqt davomida diqqat 

---

175 
yo‘naltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi 
hamda mazkur holatning saqlanishini ta’minlaydi. 
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, 
xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik 
jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir etadi. Shu 
boisdan diqqat qaratilgan obyektlar ong to‘plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks 
ettiriladi. Demak, diqqat aqliy jarayonlarning sifati, mahsuldorligi va 
samaradorligini ta’minlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, u 
har qanday inson faoliyatining zaruriy shartidir. 
Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi 
roliga berilgan yuksak va qimmatli mulohazalar uchraydi. Jumladan, fransuz olimi 
Kyuve geniallikni chidamli diqqat deb ta’riflashi, Nyutonning kashfiyot fikrini 
doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi, Ushinskiyning diqqat psixik 
hayotimizning yagona eshigi deb baho berishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. 
Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlovchanlik va 
yo‘nalganligi bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-muhitning ko‘plab 
qo‘zg‘atuvchilari, ta’sirlari orasidan alohida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi, 
allaqaysi narsa to‘g‘risidagina mulohaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi diqqat 
xususiyati bilan bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. Diqqat bilish jarayonlari singari 
o‘zining alohida mazmuniga, muayyan mahsuliga ega emas, shuning uchun u 
barcha jarayonlarning jo‘shqinligi, ildamligini ta’minlaydi. Demak, diqqat 
individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini 
taqozo etadigan tarzda ongning yo‘naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir 
(E. B. Pirogova). Berilgan ta’rifga binoan, "ushbu yo‘naltirilganlik subyektning 
ehtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan 
obyektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda 
vujudga keladi. Diqqatning muayyan obyektlarga to‘planishi, to‘planganligi 
(konsentrasiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalg‘ishni yoki ularning 
vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga ko‘ra, aks 
ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat yakunlangunga 

---

176 
qadar, qo‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Ana shu yo‘sinda diqqat 
faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun ko‘pgina 
psixologlar (P.Ya.Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish 
jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega 
ekanligini ta’kidlaydilar. Diqqatning.biror obyektga yo‘nalishiga ko‘ra sensor 
(perseptiv), aqliy (intellektual), harakatlantiruvchi (harakat) shakllariga ajratish 
mumkin.