O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

5.3. Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari. Rus va o‘zbek psixolog 
olimlarning shaxs haqidagi ilmiy qarashlari 
Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to‘g‘risida 
xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo‘lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o‘rganishda 
turlicha pozitsiyada turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o‘ziga xos 
yondashishga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sotsiogenetik, 
psixogenetik, kognitivistik, psixoanalistik, bixevioristik kabilarni kiritish mumkin. 
Quyida sanab o‘tilgan nazariyalar va ularning ayrim namoyandalari tomonidan 
shaxsni rivojlantirishning printsiplari to‘g‘risidagi qarashlariga to‘xtalib o‘tamiz. 
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil 
sifatida qabul qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat 
kasb etib, ular bilan o‘zaro shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga 
binoan, 
taraqqiyotning 
bosh 
maqsadi 
- 
biologik 
determinantlariga 
(aniqlovchilariga) 
qaratiladi 
va 
ularning 
mohiyatidan 
sotsial-psixologik 
xususiyatlar keltirilib chiqariladi. 
Taraqqiyot jarayonining o‘zi, dastavval biologik yetilishning universal 
bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. 
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik 
qonuniyat organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda hamda 
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o‘ynagan. Biroq 
organning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda qo‘pol 
xatolarga 
yo‘l qo‘ygan. Jumladan, biogenetik qonunga ko‘ra, shaxs 
psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy 
taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‘oya 
yotadi. 
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug‘ilgan bola) hali u 
odam emas, balki faqat sutemizuvchi hayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik 
taraqqiyoti jihatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa 
oddiy odam holiga keladi, besh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar 
darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, 

---

113 
kichik maktab yoshida o‘rta asr kishilar ongiga va nihoyat yetukli davrdagina (16-
18 yoshlarda) u hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi. 
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo‘lmish amerikalik 
psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb «rekapitulyatsiya 
qonuni»ni (filogenezni qisqacha takrorlashni) hisoblaydi. Uning fikricha, 
ontogenezdagi 
individual 
taraqqiyot 
filogenezning 
muhim 
bosqichlarini 
takrorlaydi. Olimning talqiniga binoan, go‘daklik hayvonlarga xos taraqqiyot 
pallasini qaytarishdan boshqa narsa emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning 
asosiy mashg‘uloti bo‘lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12 
yosh oralig‘ida o‘sish davri o‘smiroldi yoshidan iborat bo‘lib, yovvoyilikning oxiri 
va sivilizatsiyaning boshlanishidagi kamolot cho‘qqisiga hamohangdir. O‘spirinlik 
esa jinsiy yetilishdan (12-13) boshlanib, to yetuklik davri kirib kelgunga qadar (22-
25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir. S.Xollning talqiniga 
qaraganda, bu davrlar «bo‘ron va tazyiqlar», ichki va tashqi nizolar (konflikt)dan 
iborat bo‘lib, ularning kechishi davomida odamda «individuallik tuyg‘u»si vujudga 
keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o‘z davrida bir talay tanqidiy 
mulohazalar manbai vazifasini o‘tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari 
filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas. 
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis «konstitusion psixologiyasi» 
(insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari tomonidan ishlab 
chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi negiziga bir qancha 
biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, 
insonning jismoniy tipi bilan o‘sishining xususiyati o‘rtasida uzviy bog‘liqlik 
mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va 
uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo‘zg‘aluvchi, his-tuyg‘usi o‘ta 
barqaror), ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin 
kirishuvchi, his-tuyg‘usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminini u 
shaxs rivojlanishi davriga ko‘chirishga harakat qiladi, natijada o‘smirlarda sikloid 
xususiyatlari (o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik), ilk 
o‘spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo‘ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin 

---

114 
insonda biologik shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi rol o‘ynay 
olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos 
tushmaydi. 
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va 
S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga chamalab ish ko‘radilar, bu jarayonda 
muvozanat, integratsiya va yangilanish sikllari o‘zaro o‘rin almashinib turadi, 
degan xulosaga keladilar. 
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko‘rinishi Zigmund Freydning 
shaxs talqinida o‘z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan, shaxsning barcha 
xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, 
ayniqsa, birinchi navbatda, u jinsiy (seksual) mayliga (libidoga) bog‘liqdir. Bunga 
o‘xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki 
betakror turtki rolini bajara olmaydi. 
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‘rinishi - bu aksil qutbga 
joylashgan sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashishga binoan, 
shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish 
(sotsializatsiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o‘zaro munosabati 
vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‘ra, 
inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita 
ta’siri ostida shaxsga aylanadi. 
G‘arbiy Yevropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri - bu rollar 
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o‘zining har bir 
a’zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror 
usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo‘lgan 
maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatida, o‘zgalar bilan munosabat, 
muloqot o‘rnatishida sezilarli iz qoldiradi. 
AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi - bu individual tajriba va 
bilimlarni egallash (mustaqil o‘zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga 
binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko‘pincha 
ko‘nikmalarni egallash va bilimlarni o‘zlashtirishning samarasi qo‘zg‘atuvchini 

---

115 
uzluksiz ravishda mustahkamlanib borishning mahsulidir. (E.Torndayk, B.Skinner 
va hokazo). 
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan «fazoviy zarurat maydoni» nazariyasi 
psixologiya fani uchun (o‘z davrida) muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning 
nazariyasiga ko‘ra individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini 
o‘tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat)lar bilan boshqarilib turiladi va ular 
fazoviy zarurat maydonining ko‘lami va tayanch nuqtasiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
Yuqorida tahlil qilingan (sharhlangan) har bir nazariya shaxsning ijtimoiy 
xulqi (xatti-harakati)ni o‘zgalar uchun yopiq yoki maxsus muhit xususiyatlaridan 
kelib chiqqan holda tushuntiradi, bu o‘rinda odam xohlaydimi yoki yo‘qmi bundan 
qat’iy nazar mazkur sharoitga moslashmog‘i (ko‘nikmog‘i) zarur, degan aqidaga 
amal qilinadi. 
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiy-tarixiy vaziyatlari 
va obyektiv shart-sharoitlari mutlaqo e’tiborga olinmaganga o‘xshaydi. 
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo‘lib, u biogenetik, 
sotsiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar 
taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Ushbu 
yondashishning uchta mustaqil yo‘nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki 
ularning har biri o‘z mohiyati, mahsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o‘zaro 
tafovutlanadi. 
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi 
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. 
Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va 
uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Quyida mualliflarning 
ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham obyekti, 
ham subyektidir. A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga 
shunday ta’rif beradi: shaxs - bu faoliyat subyektidir. K.K.Platonovning talqiniga 
binoan: jamiyatda o‘z rolini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli a’zosi shaxs 
deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan 

---

116 
S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs - bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi 
ichki shart-sharoitlar majmuasidir. 
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo‘lmagan tushunchalar 
qo‘llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini 
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil qilish 
maqsadga muvofiq. 
Odam: sut emizuvchilar sinfiga daxldorlik, biologik jonzot ekanligi odamning 
o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat faoliyatiga 
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga 
kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong 
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z 
qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o‘zgartirish imkoniyatiga ham 
egadir.