O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

INERSIYA  MOMENTI

Aylanma

harakatda

jismning

inertligini

miqdor jihatdan tavsiflaydigan fizik kattalik

inersiya momenti

deyiladi.

J = ∆ m 

.

r 

2

 

2.3.7-chizma. Inersiya momenti. 

Inersiya momenti XBS da

kg

.

m

2

bilan

o’lchanadi. Inersiya momenti skalyar

kattalik

bo’lganligi uchun har qanday

qattiq

jismning inersiya momenti uni

tashkil qildan moddiy nuqtalar inersiya

momentlarining

yig’indisiga teng, ya’ni

J = ∆m

1

.

r

1

2

+ ∆m

2

.

r

2

2

+ ... +∆m

n

.

r

n

2

 

2.3.8-chizma. Inersiya momentining o’lchov birligi. 

1. Bir jinsli sharning O massa markazigan o’tuvchi

simmetriya

o’qiga nisbatan inersiya momenti:

J

0

= 2 m R

2

/ 5

2. Tayoqchaning O massa markazigan o’tuvchi  

simmetriya o’qiga nisbatan inersiya momenti: 

J

0  

= m 

l 

2 

/ 12

3. Kovak  (qalin devorli)   silindrning simmetriya

o’qiga nisbatan inersiya momenti:

J

0

= m (R

1

2

+ R

2

2

)/  2

4. Yaxlit silindrning 

simmetriya o’qiga nisbatan  

inersiya momenti: 

J

0

= m R

2

/  2

 

2.3.9-chizma. Inersiya momenti. 

---

64 

 

SHTEYNER  TEOREMASI

Berilgan jismning ixtiyoriy o’qqa nisbatan

inersiya momenti, shu o’qqa parallel va jismlar

massa markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan J

0

inersiya momenti bilan uning massasi va aylanish

o’qidan og’irlik markazigacha bo’lgan masofa

kvadrati ko’paytmasining yig’indisiga teng.

J = J

0

+ m a

2

 

2.3.10-chizma. Shteyner teoremasi. 

IMPULS   MOMENTI

Aylanayotgan moddiy nuqtaning radius vektori

bilan

impuls

vektorining

ko’paytmasiga teng

bo’lgan fizik kattalikka

impuls momenti (L)

deyiladi.

L = I r 

. 

m

v

I

Har qanday jismning impuls momenti uning burchak

tezligi bilan inersiya momentining

ko’paytmasiga

teng:

L

jism

=

ω

.

J

 

2.3.11-chizma. Impuls momenti. 

Kinetik energiya deb nimaga aytiladi?

Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi 

quyidagicha hisoblanadi :

W

k

= mv

2 

/ 2

W

k

= Jω

2 

/ 2

Agar jism bir vaqtning

o’zida ham ilgarilanma,

ham aylanma harakat qilayotgan

bo’lsa, uning

to’liq energiyasi quyidagicha bo’ladi :

W

t 

= mv

2 

/2  +  

Jω

2

/2

 

2.3.12-chizma. Kinetik energiya. 

---

65 

 

Sodda mexanizmlar



Sodda mexanizmlar

deb, nomexanik (issiqlik, elektr,

yorug’lik va hokazo) energiya sarflamasdan mexanik

ish bajarib beradigan qurilmalarga aytiladi.

Sodda

mexanizmlar

yordamida

kuchning

miqdori va

yo’nalishi o’zgartiriladi.

 

2.3.13-chizma. Sodda mexanizmlar.

 

Sodda mexanizmlar

Richag, qiya tekislik, pona,

ko’char va

ko’chmas bloklar, eshik va romlarning

oshiq-moshiqlari,

gidravlik

press

va

boshqalar.

 

2.3.14-chizma. Sodda mexanizmlar.

 

MEXANIKANING  

« OLTIN QOIDASI »

Sodda

mexanizmlar

yordamida

ish

bajarilgan kuchda necha marta yutsak,

yo’ldan

shuncha

marta

yutqazamiz.

Aksincha,

kuchda

necha

marta

yutqazsak,

yo’dan

shuncha

marta

yutamiz. Ishdan esa yutuq

bo’lmaydi.

 

2.3.15-chizma. Mexanikaning  «Oltin qoidasi. 

---

66 

 

TEST

G’ildirak 100 π rad/s  burchak 

tezlik bilan aylanmoqda. 20 s 

davomida u necha marta aylanadi ? 

A)  628

B)  6280

C)  2000 

π

D)  1000 

π

E)  1000    

 

2.3.16-chizma. Test topshirig’i. 

M a s a l a   

№ 1



G’o’lani yorib o’tin qilinayotganda

bolta

g’o’lada siqilib qoldi. G’o’lani

yorish uchun qattiq tayanchga

g’o’lani

urgan

ma’qul-mi

yoki

boltaning

orqasini

urgan

ma’qulmi?

Urish

vaqtini bir xil hisoblang.

 

2.3.17-chizma. Masala №1. 

J a v o b:



Agar g’o’laning massasi

boltaning

massasidan

katta bo’lsa, boltaning

orqasi bilan urgan ma’qul,

agar

aksincha

bo’lsa,

q’o’lani urgan ma’qul.

 

2.3.18-chizma. Masala №1 javobi. 

---

67 

 

M a s a l a   № 2



Kosmik

kema

erkin

uchayotganda

fazogir

qo’lidan massiv buyumni

qo’yib yuborsa (itarmay

yoki

turtib

yubormay),

fazogirga nima bo’ladi ?

Agar

u

buyumni

otib

yuborsachi?

 

2.3.19-chizma. Masala №2. 

J a v o b:



Agar fazogir

qo’lidan buyumni

chiqarib

yuborsa,

unda

uning

kemaga

nisbatan

vaziyati

o’zgarmaydi; agar otib yuborsa,

unda

fazogir

ham

harakatga

keladi.

 

2.3.20-chizma. Masala №2 javobi. 

Uy  vazifasi :



A.P.Rimkevich «Fizikadan masalalar to’plami»

№ 665 - 675 (Toqlari)  masalalarni bajarish.

 

2.3.21-chizma. Uy vazifasi.  

 

 

 

---

68 

 

Xulosa. 

Bitiruv  malakaviy  ishning  mazkur  bobida  fizika  faniga  pedagogik  va 

innovatsion  texnologiyalarni  joriy  qilish  usullari  hamda  akademik  litseylarida 

fizikani  o’qitishda  axborot-kommunikatsion  texnologiyalardan  foydalanishning 

ahamiyati  tahlil  qilindi.  Shuningdek,  dars  jarayonida  pedagogik  va  innovatsion 

texnologiyalardan foydalanish namunalari keltirildi. 

BMI  da  akademik  litseylar  va  kasb-hunar  kollejlarida  fizikani  o’qitishda 

pedagogik  va  innovatsion  texnologiyalardan  foydalanishning  quyida  ayrim 

afzalliklar keltirildi: 

1. Pedagogik  va  innovatsion  texnologiyalar,  yordamida  fan  bo’yicha 

ma’lumotlar bazasiga hamma vaqt kirish imkoniyati bor. 

2. Boshqa o’qituvchilar bilan tajriba almashish imkoniyati beriladi. 

3. Ular  pedagogik  va  innovatsion  texnologiya  loyihalarini  birgalikda 

amalga oshirish uchun ishchi guruhlar tashkil qilishi mumkin.

 

4. Pedagogik  va  innovatsion  texnologiyalardan  foydalanish  jarayonida 

kitoblar, jurnallar va nashrlardan axborot izlashda vaqt va mablag’ tejaladi. 

5. Dars 

davomida 

internet 

orqali 

animatsiyalar,  mul’timedialar, 

videofilmlar namoyishi vositasida o’qitish imkoniyati paydo bo’ladi. 

---

69 

 

XOTIMA. 

Bitiruv  malakaviy  ishida  innovatsion  texnologiyalarining  jamiyat 

taraqqiyotidagi,

 

zamonaviy  innovatsion  –  o’rta  maxsus  va  kasb-hunar  ta’limi 

tizimidagi  o’rni  va  o’quv  jarayonidagi

 

ahamiyati  keng  tahlil  qilindi,  akademik 

litseylarda  fizikani  o’qitishda  innovatsion  texnologiyalardan  foydalanishning 

ahamiyati,  fizika  darslarida  tarmoq  imkoniyatlaridan  foydalanilishi  atroflicha 

tahlil 

qilindi, 

shuningdek, 

dars 

jarayonida 

axborot-kommunikatsion 

texnologiyalardan foydalanishning namunalari keltirildi.  

Bitiruv malakaviy ishida quyidagi umumiy xulosalar qilindi: 

1. Zamonaviy axborot vositalari innovatsion  texnologiyalarining ajralmas 

qismi bo’lib, ta’limning va umuman hayotimizning bir bo’lagiga aylangan; 

2. Hozirgi  kunda  har  bir  o’qituvchining  ish  faoliyatida  doimiy  ravishda 

innovatsion texnologiyalaridan foydalanish ehtiyoji mavjud; 

3. Innovatsion texnologiyalari o’quvchilarni rag’batlantiradi va qiziqishini 

oshiradi.  U  o’quvchilarni  kelajakdagi  faoliyatiga  tayyorlashga  ko’mak  beradi. 

Hozirgi  zamonda  mehnat  faoliyati  o’quvchilar  qoniqish  bilan  ishlatayotgan 

komp’yuterlar,  texnologiyalar,  dasturlar  va  qurilmalar  yordamida  boshqariladi. 

Innovatsion  hamda  axborot  –  kommunikatsion  texnologiyalar  XXI  asrning 

ta’lim berish vositasidir; 

4. Innovatsion 

texnologiyalar 

o’rganish  va  o’qitishning  yangi 

imkoniyatlarini ochib beradi. Bu texnologiyalar o’qituvchilarning kasbiy o’sishi 

uchun ularga o’z fanlari bo’yicha o’qitishning yangi usullarini kiritishga, yangi 

yondashuvlarni  qo’llashga,  g’oyalarni  ro’yobga  chiqarish  va  yangi 

ko’nikmalarni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.  

5. Innovatsion texnologiyalar o’qituvchining o’z imkoniyatlaridan oqilona 

foydalanishga  zamin  yaratadi.  Bu  texnologiyalar  o’quv  jarayonini  oqilona 

boshqarish  va  nazorat  qilish  orqali  vaqtni  va  mablag’ni  tejaydi,  darslarga 

tayyorgarlik  jarayonini  qisqartiradi  va  o’qish  jarayonini  o’quvchilar  uchun 

qiziqarli  hamda  ko’ngilochar  qiladi.  Ta’limda  informatsion  hamda  pedagogik 

---

70 

 

texnologiyalarni  qo’llaganda  talaba  eshitish,  ko’rish,  ko’rganlari  asosida 

mustaqil fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. 

Mamlakatimizda  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  jarayonida  zamonaviy 

axborot  texnologiyalaridan  foydalangan  holda  darslarni  tashkilashtirish  uchun 

ma’lum bir shart-sharoitlar mavjud. 

  

---

71 

 

ADABIYOTLAR: 

1. I.A.Karimov. Adolatli jamiyat sari. –T.:O’zbekiston, 1998. 35-b. 

2. I.A.Karimov.  Xavfsizlik  va  barqaror  taraqqiyot  yo’lida.  T.: 

O’zbekiston. 1998. 332-b. 

3. Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  Barkamol  avlod  –  O’zbekiston 

taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997, 32-61-b. 

4. B.B.Mo’minov,  N.I.Kamolova.  Flash  texnologiyasi  &  Action  Script. 

Buxoro 2010.  38-42-b. 

5. M.T.Hojiyev, K.T.Olimov. Elektron darsliklarni yaratish texnologiyasi 

va sifatini baholash metodikasi. – T. “Fan nashriyoti” 2005 y. 72-b. 

6. K.T.Olimov.  Kasb  hunar  ta’limi  tizimida  maxsus  fanlardan  elektron 

darsliklarga  qo’yiladigan  talablar,  ularni  yaratish  texnologiyasi  va  uslubiy 

ta’minoti,  kasb  mahorati.  O’zbekiston  Respublikasi  o’rta  maxsus,  kasb-hunar 

ta’limi axborotnomasi. 2004 y. №5 76-109-b. 

7. M.Oripov, A.Haydarov. Informatika asoslari.–T.: “O’qituvchi” 2002 y. 

67-b. 

8. O’rta  maxsus  va  kasb-hunar  ta’limining  davlat  ta’im  standartlari  va 

o’quv  dasturi  (Fizika,  matematika,  informatika  va  hisoblash  texnikasi  asoslari, 

chizmachilik, mehnat) – T.: “Sharq”, 1999 y. 21-b. 

9. A.R.Maraximov.  Internet  va  undan  foydalanish  asoslari.–T.:  2000  y. 

32-b. 

10. Ф.М.Дягилёв. Из истории физики и ее творцов.–M.: 1990 г. c 58. 

11. N.X.Avliyoqulov.  Zamonaviy  o’qitishning  texnologiyalari.–Buxoro:  

“Matbaa” 2001 y. 39-b. 

12. Я.Перельман.  Қизиқарли  физика.1-қисм.–T.:  “Фан”  1997  й.  188-

189-б. 

13. Ya.Perelman. Qiziqarli fizika.2-qism.–T.: “Fan” 2007 y. 124-b. 

14. A.Samirjonov.  Maktabda  fizika  darsi.–T.:  “O’rta  va  oliy  maktab 

nashriyoti” 1998 y. 59-b. 

---

72 

 

15.  Э.С.Назаров, 

Э.З.Халимов. 

«Эффективное 

использование 

инновационных  технологий  в  академических  лицеях».  «Ustoz-shogird 

an’anasi-ulug’ qadriyat» Respublika ilmiy-amaliy anjuman maqolalar to’plami, 

(15-16 mart), Buxoro-2012. 238-241-betlar.  

16. E.S.Nazarov,  I.B.To’rayev.  «Akademik  litsey  va  kasb-hunar 

kollejlarda  fizika  fani  laboratoriya  ishlarini  tashkil  etish  va  bajarilishining 

samaradorligini  oshirishda  web-texnologiyalardan  foydalanish».  «Zamonaviy 

fizika  va  astronomiya  yutuqlari:  muammo  va  yechimlar»  Respublika  ilmiy-

amaliy  anjuman  materiallari  to’plami,  (25-26  mart),  Toshkent-2011.  112-114-

betlar.  

17. B.Q.Xo’jaev,  Sh.Sh.Olimov.  Yangi  pedagogik  texnologiyalar. 

Nazariya va amaliyot. – Buxoro: Buxoro nashriyoti. 2004 y. 120-b. 

18.  Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari (mavzusidagi seminar trening 

materiallari).–T.: 2002y. 34-b. 

19. E.S.Nazarov,  T.R.Ro`ziyev.  Akademik  litsey  ta’limida  innovatsion 

texnologiyalar.  «Sog’lom  bola  yili»  Davlat  Dasturi  doirasida  «Akademik 

litseylarda  innovatsion  pedagogik  texnologiyalardan  foydalanish  –  zamonaviy 

ta’limning  bosh  strategiyasi»  mavzusidagi  Respublika  o’quv-amaliy  anjumani 

materiallari to’plami, (16-18 may), Buxoro-2014.

 

182-184-betlar. 

20. А. Агзамов, А.Юсупов «Ўқувчиларга билим беришда инновацион 

усуллардан фойдаланиш». Т.: “Фан”, 2004 й. 87-б. 

21. www.springerlink.com/index/J3J740380T738504.pdfen.wikipedia.org

/wiki/Physical_quantity. 

22. www.mathworks.com/access/helpdesk/help/.../f22187.html 

23. www.authorstream.com/sheikmohamed-44489-measurement-physics-

entertainment-ppt-powerpoint/johnlittle.pbworks.com/.../ 

24. www.kingswaycollege.on.ca/bc.cc.us/dkimball/Physical%20Science/