O‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi chirchiq davlat pedagogika universiteti

1.2. Ma’naviyat asoslarining muhimligi
O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi so'zini shoir Abdulla Oripov, musiqasini bastakor Mutal (Mutavakkil) Burhonov yozgan. Davlat ramzlari — bu mamlakatni mustaqil davlat sifatida e'tirof etish uchun sabab bo‘ladigan tushunchalardir. Mustaqil davlat bo'lish uchun har bir davlatning o'z hududi, davlat tili, Konstitutsiyasi, aholisi (xalqi), davlat ramzlari, fuqaroligi, armiyasi, Oliy hokimiyat organlari, pul birligi bo'lishi zorur.
O’zbekiston Respublikasi Madhiyasi
Serquyosh, hur o'lkam, elga baxt, najot,
Sen o'zing do'stlarga yo'ldosh, mehribon!
Yashnagay to abad ilm-u fan, ijod,
Shuhrating porlasin, toki bor jahon!

N A Q A R O T :

Oltin bu vodiylar — jon O'zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug' xalq qudrati jo'sh urgan zamon
Olamni mahliyo aylagan diyor!
Bag'ri keng o'zbekning o'chmas imoni,
Erkin, yosh avlodlar senga zo'r qanot!
Istiqlol mash’ali, tinchlik posboni,
Haqsevar ona yurt, mangu bo'l obod!
N A Q A R O T :
Oltin bu vodiylar — jon O'zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug' xalq qudrati jo'sh urgan zamon
Olamni mahliyo aylagan diyor!
Maʼnaviyat — inson ruhiy va aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlarini oʻz ichiga oladi. Maʼnaviyat atamasining asosida „maʼno“ soʻzi yotadi. Maʼlumki, insonning tashqi va ichki olami mavjud. Tashqi olamiga uning boʻybasti, koʻrinishi, kiyinishi, xatti-harakati va boshqa kiradi. Ichki olami esa uning yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu-istaklari, intilishlari, his-tuygʻularini oʻz ichiga oladi. Insonning ana shu ichki olami maʼnaviyatdir. Oziq-ovqat odamga jismoniy quvvat bersa, maʼnaviyat unga ruhiy ozuqa va qudrat bagʻishlaydi. Maʼnaviyat maʼrifat va madaniyat bilan bogʻliq. Maʼnaviyat odamlarda tap-tayyor holda vujudga kelmaydi. Unga muttasil oʻqish, oʻrganish, tajriba orttirish orqaligina erishiladi. Maʼnaviyat qanchalik boyib borsa, jamiyat va millat shunchalik ravnaq topadi. Maʼnaviyatli odam yashashdan maqsad nimaligini aniq biladi, umrini mazmunli oʻtkazish yoʻlini izlab topadi, muomala qilish madaniyatini egallaydi, har bir masalaga insof va adolat nuqtai nazaridan yondoshadi. Vijdon nima, yolgʻon va rost nima, or-nomus nima, halol va harom nima — bularning hammasini bir-biridan ajrata oladi, hayotda yomonlikka boshlovchi xatti-harakatlardan voz kechadi, yaxshilikka boshlovchi amallarni bajaradi. Qisqasi, maʼnaviyatda inson hayotining mazmuni aks etadi.
Vatanni sevish, vatanpar-varlik inson maʼnaviyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Maʼnaviyat kamol topgan jamiyatlarda qobiliyat, isteʼdod egalari shu jamiyatning, millatning yuzi, gʻururi, obroʻ-eʼtibori hisoblanadi. Maʼnaviyatli jamiyatda aql, sogʻlom fikr, adolat va yaxshi xulq ustuvordir. Bunday jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi kuchli boʻladi, odamga nomunosib turli illatlar barham topadi. Millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari, uning tarixiy tajribalari va ijtimoiymadaniy rivojlanishisiz maʼnaviyatni tasavvur qilish qi-yin. „maʼnaviyat — insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yoʻq joyda hech qachon baxtsaodat boʻlmaydi“, degan edi Oʻzbekistonning ilk prezidenti Islom Karimov Shu sababli Oʻzbekistonda maʼnaviyatni yuksaltirish, xalqni maʼnaviyatli qilish davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan. Mustaqillik tufayli oʻzbek xalqining koʻp asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini oʻrganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yoʻl ochildi. Maʼnaviyatimiz „Avesto“ va zardushtiylik taʼlimotidan boshlab hozirgi kungacha shakllanib, boyib, umuminsoniy qadriyatlar bilan yonma-yon rivojlanib bormoqda. Oʻzbekistonda maʼnaviyat va maʼrifatni koʻtarish, targʻib qilish, boyitish, aholining keng doirasiga yoyish maqsadida Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat markazi tashkil etilgan. Respublika taʼlim tizimida „Maʼnaviyat asoslari“ fani oʻqitiladi. Maʼnaviyat sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borilyapti.

Maʼnaviyat — eng umumiy maʼnoda — dunyo va insondagi ruh namoyonlarining yigʻindisi hisoblanadi. Sotsiologiya madaniyatshunoslik va jurnalistikada „maʼnaviyat“ koʻpincha axloqiy qadriyatlar va anʼanalar shaklida ifodalangan, odatda diniy taʼlimotlar va amaliyotlarda, shuningdek, badiiy tasvirlarda jamlangan jamiyatning birlashtiruvchi tamoyillari deb ataladi. Ushbu yondashuv doirasida maʼnaviyatning shaxs ongidagi koʻrinishi vijdon deb ataladi va maʼnaviyatni mustahkamlash targʻibot (nasihat), maʼrifiy yoki vatanparvarlik ishlari jarayonida amalga oshirilishi ham taʼkidlanadi.Xislatlar va xususiyatlarni yuksaltiradi va boyitadi. Milliy ma'naviyat esa millatning asosiy xususiyatlarini, belgilarini mustahkamlaydi: millatning jipsligi va mushtarakligini ta'minlaydi, tilini, iymon-e'tiqodinn, milliy psixologiyasini, urf-odatlari va madaniyatini muqofaza etadi, rivojtantiradi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotini milliy qadriyatlar bilan chambarchas bog’laydi. Har bir millatning ma'naviyati uning milliy qiyofasini, uni boshqa xalqlardan ajratib turadigan o’znga xos madaniyatini, xarakterini ko’rsatadi. Ma'naviyat tufayli bilim va aql - axloq bilan, mehnat va xulq-atvor - go’zallik va odob bilan uyg’u nlashadi.

Ma'naviyat, insonniig o’ziga va olamga faol munosabati o’laroq, uning hayotiy pozitsiyasini belgilaydi.
Millatning kamolotga erishishi, taraqqiy etishi ham bevosita milliy ma'naviyatga asoslanadi. Demak, ma'naviyat milliy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi, aqliy-intellektual, hissiy-emotsional irodaviy salohiyatidir.
Ma'naviyatni yuksaltirish, boyitish- milliy mustaqilliknni mustahkamlashning muhim shartidir. Bu masalaga muayyan guruhning, sinfning manfaatlaridan, dunyoqarashidan va mafkurasidan kelib chiqib yondashish mumkin emas.
Shu bois davlatimizning ta'lim-tarbiya va madaniy-ma'rifiy siyosati asosida har bir fuqaroda yuksak ma'naviy ehtiyojlarni shakllantirish va o’stirish muhim ustuvor ahamiyat kasb etmoqda.
Ma'naviyat va milliy taraqqiyot masalasini bir butun holda o’rganish o’zligimizni anglab olishga, milliy qadriyatlarimizni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirishga yordam beradi. Va diniy ilmlarni birga qoshib, uni zohiriy ilmlar deb ataganlar. Ularning uqtirishicha, faqat zohiriy ilmlar bilan xudoni bilish qiyin. Biroq, boshqa bir nuqtai nazar ham bor: garchi zohiriy bilimlar haq taolo asrorini anglashga yaroqsiz bolsa-da, lekin Allohni bilish dunyoni bilishdan boshlanishi kerak.
Marifat haq tomonidan yuboriladi. Bu mening fikrim emas, balki ilohiy ilhomdir, deb yozadi Ibn al-Arabiy. Ozbekistonda M. sohasidagi ishlar oz tarixiga ega. 1917 yilga qadar islom hukmron mafkura bolib kelgan davrda, maorif muassasalari asosan uch turdagi diniy maktablar: ibtidoiy maktablar, madrasa va qorixonalar shaklida mavjud edi. YAqin vaqtlarga qadar ilmiy adabiyotlarimizda inqilobdan oldingi Orta Osiyodagi maktablar tahliliga jon yondashib kelingandi. Vaholanki, bu maktablar mintaqada mavjud bolgan davlatlardagi ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solish muassasalarining tarkibiy kismi bolib kelgandi. Inqilobdan keyingi dastlabki yillarda maorif qurilishi va islohoti borasida ish olib borilar ekan, ozbek maktabi qonuniy ravishda ona tilida oqitish huquqiga ega boldi va har jihatdan osa boshladi. Lekin, bu maktablar mohiyatan shorolar siyosatiga xizmat qildi. Mustaqillikka erishganimizdan song ilm-marifatga katta etibor berilayotir. Xalq talimi, Oliy va orta maxsus talim vazirliklari keng miqyosda faoliyat korsatmoqda. YAngi litsey, kollej va maktablar bunyod etildi. Hozir xorijiy tillarni organishga katta ahamiyat berilayotir. Rivojlangan mamlakatlarning nufuzli universitetlariga zamonaviy ilmlarni organish uchun qobiliyatli yoshlar yuborilmoqda. Prezident I.A. Karimov farmoni bilan Manaviyat va marifat jamoatchilik markazi tuzildi, bu tashkilot davlatimizdagi barcha M., madaniyat va manaviyat homiylarini oz atrofiga jipslashtirib, M. ishini yangi pogonaga kotarmoqda. 1917-1936 yillarda maorif sohasida birmuncha ishlar bajariddi, butun Ozbekiston maktablar, savodsizlikni tugatish togaraklari, oqituvchilar tayyorlash texnikumlari, bilim yurtlari va institutlari bilan qamrab olindi. Ammo butun marifat ishi millatlar va milliy tillarni qoshib yuborish vazifasini bajarishga safarbar qilindi. 30-yillarning ortalarigacha maktablar, oquv yurtlari istibdod mafkurasini, yani kishilarning ong-bilimini, madaniyatini hukmron tizim ruhida tarbiyalash ochoqlari edi. Ayniqsa, 30-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab to SSSR parchalanib ketguncha (1937- 1991) ular mohiyatan hukmron mafkuraning quroli va vositasiga, millatlar va milliy tillarni qoshib yuborish nazariyasini targib etish va hayotga tatbiq etish markazlariga aylandi. Millatlar va milliy tillarning yaqinlashib, qoshilib ketishi goyasi va nazariyasi kishilar ongiga chuqur singdirildi. Bugungi M. millatimiz va milliy tilimizning, milliy madaniyatimizning har tomonlama taraqqiy etishi uchun xizmat qilishga yonaltirilgani bilan ahamiyatlidir.
Xulosa o’rnida maʼnaviyat — inson ruhiy va aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning -falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlarini oʻz ichiga oladi. Maʼnaviyat atamasining asosida „maʼno“ soʻzi yotadi. Maʼlumki, insonning tashqi va ichki olami mavjud. Tashqi olamiga uning boʻybasti, koʻrinishi, kiyinishi, xatti-harakati va boshqa kiradi. Ichki olami esa uning yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu-istaklari, intilishlari, his-tuygʻularini oʻz ichiga oladi. Insonning ana shu ichki olami maʼnaviyatdir. Oziq-ovqat odamga jismoniy quvvat bersa, maʼnaviyat unga ruhiy ozuqa va qudrat bagʻishlaydi. Maʼnaviyat maʼrifat va madaniyat bilan bogʻliq. Maʼnaviyat odamlarda tap-tayyor holda vujudga kelmaydi. Unga muttasil oʻqish, oʻrganish, tajriba orttirish orqaligina erishiladi. Maʼnaviyat qanchalik boyib borsa, jamiyat va millat shunchalik ravnaq topadi. Maʼnaviyatli odam yashashdan maqsad nimaligini aniq biladi, umrini mazmunli oʻtkazish yoʻlini izlab topadi, muomala qilish madaniyatini egallaydi, har bir masalaga insof va adolat nuqtai nazaridan yondoshadi. Vijdon nima, yolgʻon va rost nima, or-nomus nima, halol va harom nima — bularning hammasini bir-biridan ajrata oladi, hayotda yomonlikka boshlovchi xatti-harakatlardan voz kechadi, yaxshilikka boshlovchi amallarni bajaradi. Qisqasi, maʼnaviyatda inson hayotining mazmuni aks etadi. Vatanni sevish, vatanpar-varlik inson maʼnaviyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Maʼnaviyat kamol topgan jamiyatlarda qobiliyat, isteʼdod egalari shu jamiyatning, millatning yuzi, gʻururi, obroʻ-eʼtibori hisoblanadi. Maʼnaviyatli jamiyatda aql, sogʻlom fikr, adolat va yaxshi xulq ustuvordir. Bunday jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi kuchli boʻladi, odamga nomunosib turli illatlar barham topadi.
Millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari, uning tarixiy tajribalari va ijtimoiymadaniy rivojlanishisiz maʼnaviyatni tasavvur qilish qi-yin. „maʼnaviyat — insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yoʻq joyda hech qachon baxtsaodat boʻlmaydi“, degan edi Oʻzbekistonning ilk prezidenti Islom Karimov Shu sababli Oʻzbekistonda maʼnaviyatni yuksaltirish, xalqni maʼnaviyatli qilish davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan. Mustaqillik tufayli oʻzbek xalqining koʻp asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini oʻrganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yoʻl ochildi. Maʼnaviyatimiz „Avesto“ va zardushtiylik taʼlimotidan boshlab hozirgi kungacha shakllanib, boyib, umuminsoniy qadriyatlar bilan yonma-yon rivojlanib bormoqda. Oʻzbekistonda maʼnaviyat va maʼrifatni koʻtarish, targʻib qilish, boyitish, aholining keng doirasiga yoyish maqsadida Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat markazi tashkil etilgan. Respublika taʼlim tizimida „Maʼnaviyat asoslari“ fani oʻqitiladi. Maʼnaviyat sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borilyapti.

Maʼnaviyat — eng umumiy maʼnoda — dunyo va insondagi ruh namoyonlarining yigʻindisi hisoblanadi. Sotsiologiya madaniyatshunoslik va jurnalistikada „maʼnaviyat“ koʻpincha axloqiy qadriyatlar va anʼanalar taʼlimotlar va amaliyotlarda, shuningdek, badiiy tasvirlarda jamlangan jamiyatning birlashtiruvchi tamoyillari deb ataladi. Ushbu yondashuv doirasida maʼnaviyatning shaxs ongidagi koʻrinishi vijdon deb ataladi va maʼnaviyatni mustahkamlash targʻibot (nasihat), maʼrifiy ,gʻoyaviy- maʼrifiy ( yoki vatanparvarlik ishlari jarayonida amalga oshirilishi ham taʼkidlanadi. xislatlar va xususiyatlarni yuksaltiradi va boyitadi.

Milliy ma'naviyat esa millatning asosiy xususiyatlarini, belgilarini mustahkamlaydi: millatning jipsligi va mushtarakligini ta'minlaydi, tilini, iymon-e'tiqodinn, milliy psixologiyasini, urf-odatlari va madaniyatini muqofaza etadi, rivojtantiradi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotini milliy qadriyatlar bilan chambarchas bog’laydi. Har bir millatning ma'naviyati uning milliy qiyofasini, uni boshqa xalqlardan ajratib turadigan o’znga xos madaniyatini, xarakterini ko’rsatadi. Ma'naviyat tufayli bilim va aql - axloq bilan, mehnat va xulq-atvor - go’zallik va odob bilan uyg’u nlashadi.
Ma'naviyat, insonniig o’ziga va olamga faol munosabati o’laroq, uning hayotiy pozitsiyasini belgilaydi.
Millatning kamolotga erishishi, taraqqiy etishi ham bevosita milliy ma'naviyatga asoslanadi. Demak, ma'naviyat milliy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi, aqliy-intellektual, hissiy-emotsional irodaviy salohiyatidir.
Ma'naviyatni yuksaltirish, boyitish- milliy mustaqilliknni mustahkamlashning muhim shartidir. Bu masalaga muayyan guruhning, sinfning manfaatlaridan, dunyoqarashidan va mafkurasidan kelib chiqib yondashish mumkin emas. Shu bois
davlatimizning ta'lim-tarbiya va madaniy-ma'rifiy siyosati asosida har bir fuqaroda yuksak ma'naviy ehtiyojlarni shakllantirish va o’stirish muhim ustuvor ahamiyat kasb etmoqda.