tushuntiradi va element terminiga o`z munosabatini bildiradi. XVII asrda ijodiy
ishlagan olimlar orasida qanday birikmalarni element deb xisoblash mumkin degan
savolga jismlarning parchalanish jarayonida xosil bo`ladigan maxsulotlar deb
javob berishadi. CHunonchi, Van Gel'mont o`simliklar va xay-vonot dunyosi
materiallarini olov ta`sirida xosil bo`ladigan real element deb suvni xisoblaydi.
Olimlar xali bu davrda kislotalar ta`sirida birikmalarning parchalanish xodisasini
bilishmasdi. Ayrim olimlar qatronlash (distillash), sublimatlash jarayonlari
maxsulotlarini xam real elementlar deb o`rganishardи.
51
XVI-XVII asrlarda texnik kimyo
Metallurgiya va yatrokimyoning rivojlanishi bilan birga uyg`onish davrining
yana bir muxim belgisi texnik kimyoning paydo bo`lishi edi. Bu davrda kimyoviy
reaktivlar xunarmandlarning o`zlari tomonidan oz miqdorda tayyorlanar yoki bir
qismini chetdan olishardi. Ammo reaktivlarning tozaligi, sifati, metrologik
standartlari xaqida xali xech kim o`ylamasdi.
Insoniyatning bunday extiyojlari XVI asr o`rtalarida ko`zga ko`ringan ishlab
chiqariш mutaxassislari va bir qator texnik-kimyogarlarning etishib chiqishiga olib
keldi. Ular orasida Fran-sua Bernar Palissi (1510-1589 yy.) aloxida o`rin tutadi.
Yoshligida soda va shisha ishlab chiqarish biлан shug`ullangan, 1539 yildan
boshlab keramika va chinni idishlar tayyorlash, ular uchun bo`yoqlar va siр berish
aralashmalari (angob yoki glazur') tayyorlash uni qiziqtirdi. 15 yillik faoliyati
davomida bu borada izlanib, bor-budidan ayriladi va oxir-oqibat ko`zlagan
maqsadiga erishadi va bu borada mashxur mutaxassis bo`ladi. Palissi asosan
keramika san`ati bilan shug`ullandi va 1580 yilda "Kulolchilik san`ati, uning
foydasi, emallar va olov xaqida" asarini e`lon qildi. Bo`yoqlar va sir beruvchi
eritmalar tarkibiga mis, qalay, qo`rg`oshin, temir, surma oksidlari, soda, qum,
potash kirishini aytsa xam, ularning aniq retseptlarini sir saqlagan va o`zi bilan olib
ketgan.
XVII asrning yana bir bilimdon va mashxur kimyogar-texnologi Iogann
Rudol'f Glauber(1604-1668 yy.) ma`lumoti bo`yicha vrach, yatrokimyo tarafdori
edi. Xar xil kimyoviy ishlaб chiqarishning texnologik jarayonlarini rivojlantirish
maqsadida o`zining "Yangi falsafiy pechlar" asarini yaratadi. Bu asarda o`zi ixtiro
qilgan laboratoriya va sanoat pechlari, isitish apparatlarining konstruktsion
tuzilishlarini keltiradi. Kimyoda uning eng muxim ishlaridan biri toza va yuqori
kontsentratsiyadagi xlorid va nitrat kislotalari ishlab chiqarish bo`ldi. Kislotalarni
sof xolda ajratib olgan olim retortadagi qoldiqqa e`tiborini qaratdi. Bu tuz kuchli
surgi dori xossalarini ko`rsatgani uchun uni "ajoyib tuz"("Sal mirabile"-
Na2SO4.10H2O) deb atadi va u tibbiyotda keng qo`llaniladi. Zamondoshlari
olimning ajratib olgan tuzini uning sharafiga Glauber tuzi deb atashdiki, bu nom
xaligacha saqlanib qoldi. Ayrim shifobaxsh preparatlar olishni retseptini ishlab
chiqqan olim bu soxani spigirik farmakopeya deb atadi (spigiriya - yunoncha
birikish va ajratish san`ati degani). Bu davr kimyoviy ishlab chiqarish korxonalari
Evropada rivojlandi. Uning xunarmandchilik asosidan manufaktura shakliga
o`tishi, sanoatning keskin yuksalishi bilan uzviy ravishda bog`liq edi. O`z
navbatida bu taraqqiyot kimyo sanoatining metallurgiya, selitralar, porox, shisha,
potash, bo`yoqlar ishlab chiqarish soxalarini rivoj-lantirib yubordi. Evropada XVII
asrning o`zidayoq kapitalistik ishlab chiqarish shakllari vujudga kela boshladi.
FLOGISTON NAZARIYaSI
XVII asrda Evropa davlatlarida manufakturaning kirib kelishi og`ir qo`l
mexnatini mexanik mashinalar zimmasiga yukladi. Bu davrda ideologiya soxasida
xam keskin o`zgarishlar ro`y berdi. XVI asrdan boshlab oliy katolik ruxoniylari va
52
Vatikanga qarshi fikrlar tug`ildi. Bu diniy urushlar va kishilik jamiyati ongidagi
o`zgarishlar oqibatida Evropadagi diniy-sxolastik dunyoqarash tarafdorlari
chekinishi va mexanik materializm ruxini aks etti-ruvchi burjua dunyoqarash
g`oyalari bilan almashindi. XVII asr fani va uning ratsionalizmi eksperimental
natijalarga asoslangan yirik kashfiyotlarga olib keldi.
Kimyo fanining taraqqiyotiga xar xil ilmiy jamiyatlar va fanlar
akademiyalarining tashkiл bo`lishi muxim garov bo`ldi. XVII asr boshlarida tezda
faoliyatini to`xtatgan bo`lsa xam Rimda ziyraklar akademiyasi (Accademia dei
lincei) tashkil bo`ldi, 1652 yilda Germaniya tabiatshunoslarininг Leopol'dina
akademiyasi tashkil bo`ldi va xozirgacha faoliyat ko`rsatib kelmoqda. 1657 yilda
Florentsiyada tajriba akademiyasi (Accademia del Cimento) tuzildi, 1662 yili
Londonda qirollik jamiyati (Royl Society) ya`ni ingliz FA, 1666 yili Parij FA
shaklllandi.
XVII asr falsafasining qayta shakllanishi tabiatshunoslarga xam ijobiy ta`sir
etdi. Ingliz faylasufi Frensis Bekon Verulamskiy (1561-1626 yy.) o`z asarlarida
eski cherkov ta`siri ufurib turgan deduktiv bilish o`rniga, tajriba yo`li orqali
bilishning induktiv usulidan foydalanishni targ`ib qildi. F. Bekonning
o`rgatishicha, ilmiy tadqiqotning asosiy yo`li va rivoji avvaldan puxta
rejalashtirilgan asosiy eksperimental ishlarini yo`lga qo`yishdir.
Analitik geometriyaning asoschisi, faylasuf Rene Dekart (1596-1650 yy.)
barcha jismlar xar xil shakl va o`lchamlardagi mayda zarrachalardan tarkib topgan,
ularning orasida "juda siyrak materiya" mavjud deydi. SHu bilan birga,
Dekartning fikricha, korpuskulalar (corpuscula - mayda zarracha) xam yaxlit
materiyadan iborat iborat bo`lib, ular bo`linishi mumkin. Korpuskulalar tu-zilishini
o`rganishda P. Gassendi (1592-1655 yy.) Эpikur atomis-tikasi bilan diniy
tushunchalarni uyg`unlashtirib qo`shib yuboradi, ammo atomlar va ular orasida
bo`shliqlar mavjudligini tan oladi. Birikmalar xosil qiluvchi atomlar guruxini u
molekula (molec - massa, yig`indi degani) deb ataydi. Evropada
tabiatshunoslikning korpuskulyar nazariyasi vujudga keldi, ammo bu davrda
kimyoning sezilarli rivojlanishi kuzatilmadi. Xamon fizik va matematik fanlar
usullariga nisbatan kimyoviy taraqqiyot sekin davom etardi, chunki xali bu
fanlarning yutuqlarini kimyoga tadbiq qilish olimlar orasida qabul qilinmagan va
insoniyat bunga tayyor emasdi.
XVII asrda manufakturalar rivoji, yangi sanoat korxonalari, ayniqsa
metallurgiya uchun ko`п yoqilg`i kerak edi. Evropada barcha o`rmonlar kesildi va
yoqib tugatildi, endi yangi yoqilg`i manbalarini qidirish va tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish masalasi ko`ndalang bo`ldi. 1698 yilda birinchи bug`
mashinasi ingliz injeneri Tomas Severi (1650-1715 yy.) tomonidan yasaldi. Bug`
mashinalaridа olovning bunday g`ayrioddiy qo`llanilishi kimyo-garlar tomonidan
juda katta qiziqish uyg`otdi. Nega bir xil jismlar yonadi, ayrimlari yonmaydi?
Boshqa tomondan metallurglar metallarni ma`danlardan qaytarish usuli bilan
ajratib olish va ularning oksidlanishi jarayonlarini izoxlab berishni kimyogarlardan
talab qilishardi. SHu paytda olimlar metallar yoqilganda o`ladi, oxak (lotincha -
53
calx) yoki tuproqqa aylanadi deb xisoblashardi. SHuning uchun xam metallarning
kuydirilishi kal'tsinatsilash deyilardi.
XVII asrda yonish jarayonining mexanizmi juda dolzarb bo`ldi va olimlar
diqqatini jalb etdi. Kimyogar Jan Rey (1583-1645 yy.) metallarning
kal'tsinatsilanishida og`irlashuv sabababi xavoning quyuqlashib, pechdagi issiqlik
ta`sirida kichkina zarrachalar yopishadi deb tushuntiradi, ammo uning bu ilg`or
fikri faqat 150 yildan keyingina munosib baxolandi. Bu borada bir qator olim-lar
o`z fikrlarini xam izoxlashdi. Ularning ilg`or fikrlari, metallarning yonishi va
kal'tsinatsilanishi xaqidagi ilmiy yangi-liklari, elementlar xaqidagi R. Boyl' ishlari
XVIII asr boshida olimlar tomonidan tan olinmadi va o`z rivojini topmadi.
Ana shunday tushunmovchilik davrida flogiston nazariyasi vujudga keldi.
Metallarning kal'tsinatsilanishi uzoq vaqt kuzatilgach, pirovard natijada kulga
o`xshagan birikma xosil bo`lishigа e`tibor berdilar. Bundan tashqari metallar
kuydirilganda ayrim gazsimon moddalar ajralib chiqadi, bu uchuvchan moddalar
tabiati tushunarli emasdi. Uglerod yonganda "o`rmon gazi" xosil bo`lishini Van
Gel'mont ilgari aytgani bilan unga xam e`tiborsizlik bilan qarashdi. Flogiston
nazariyasining asoschilari sifatida kimyogar-vrachlar Iogann Ioaxim Bexer (1635-
1682 yy.) va uning izdoshi bo`lgan G. SHtaль (1659-1734 yy.) xisoblanadi.
Universitetni tugatib professor ilmiy darajasigacha etgan bo`lsa xam, Bexerning
ilmiy dunyoqarashi juda qoloq va g`alis edi. 1667 yilda yozgan "Er osti fizikasi"
asarida murakkab jismlarning dastlabki tarkibiy qismlari xaqida gapirib, barcha
anorganik, o`simlik va tirik organizmlar tuproq va suvdan iborat deb xisoblaydi.
Bexer tuproqni uch xil deb qabul qiladi: "birinchi tuproq" - suyuqlanadigan
toshsimon modda, "ikkinchi tuproq"- yog`simon yonadigan, "uchinchisi"-
uchuvchan deb xisoblaydi. Jismlarning yonuvchanligini ulardagi yog`simon
ikkinchi tuproq yoki oltingugurt borligi bilan tushuntiradi. Metallar og`irligining
ortishi sababini "olov-simon materiya" metall bilan birikadi deb o`rgatadi. Ana
shunday g`alis tushuncha va chalkashliklardan iborat bo`lgan Bexerning fikrlari G.
SHtal' tomonidan flogiston nazariyasini yaratishda asos qilib olindi.
Georg Эrnst SHtal' Galledagi Vittenberg universitetining tibbiyot professori
bo`lgan va kimyodan dars berardi. 1717 yilda Berlinga ko`chib o`tgan olim
Prussiya FA a`zoligiga saylanadi.1723 yili Berlinda o`zining asosiy ilmiy asari -
"Dogmatik va eksperimental kimyo" asarini yozib tugatadi. Alkimyogarlarning
dastlabki tarkibini moddalarning elementar unsurlardan tarkib topuvchi qismlari
deb qabul qiladi. Barcha yonuvchi moddalarning "yonish printsipini" tushuntirish
uchun fanga flogiston (yunoncha yonuvchi, olov degani) iborasini kiritadi.
Bexerdan farq qilib, "yonish printsipi"nи "yog`simon tuproq" emas, balki nozik
gazsimon materiya, vaznsiz tutqich bermas - flogiston belgilashini uqtiradi.
SHunday bo`lsa xam, SHtal' o`zining flogistoni Aristotelning olovi emasligini
ta`kidlaydi. Yonish jarayonida yonuvchi moddadan ajralgan flogiston quyunga
o`xshagan modda xosil qiladi va xavo bilan qo`shilib ketadi deydi. Uni xavodan
ajratib olish mumkin emas. Xavo tarkibidagi flogiston o`simliklar tomonidan
ajratib olinadi, uni iste`mol qilgan boshqa tirik organizmlar flogistonni qabul
54
qiladi. Flogiston faqat boshqa moddalar bilan bog`langan bo`lgani uchun uning
o`zini o`rganish mumkin emas. SHtal' moddalarning rangi, xidi va boshqa
xossalari flogiston bilan belgilanadi deydi.
Metallrning oksidlanish-qaytarilish xossalarini tushunti-rish SHtal' uchun
kislorod nazariyasining oyog`ini osmonga qo`yish bilan barobar bo`lib chiqdi.
Flogiston nazariyasiga ko`rа kal'tsinatsilash:
Metall - flogiston = metall oxagi (oksidi)
Kislorod nazariyasiga ko`ra:
Metall kislorod metall oksidi
SHunday qilib bu nazariyaga ko`ra flogistonni manfiy kislorod deb
xisoblash mumkin. Ko`rinib turibdiki, flogiston nazariyasi ayrim xato va
kamchiliklardan iborat fikrlarga asoslangan, SHtalning o`zи xam flogistonni
konkret real jism emas, abstrakt, mavxum tushuncha sifatida qabul qilgan.
Barcha mavjud kamchiliklariga qaramasdan flogiston nazariyasi kimyo
rivojida avval ijobiy xizmat ko`rsatgan bo`lsa xam, keyinchalik ko`p to`sqinliklar
qildi. Ayrim tarixchilar XVIII asr oxiridagi kimyo fanining rivojlanishini shu
nazariya yutug`i deb sanashadi, aslida esa bu rivojlanishning bosh omillarini
boshqa manbalardan qidirish kerak. Sanoat miqyosida ishlab chiqarishning keng
ko`lamli o`sishi, Angliyadagi texnokrat revolyutsion taraqqiyot, Frantsiyadagi
ijtimoiy jarayonlar ko`pginа kimyoviy texnologiyalarning to`xtovsiz echimini xal
etdi. Xom ashyo, yangi ma`danlar, energiya manbalarini qidirish kabi xayotiy
extiyojlar yangi kimyoviy taxlil usullarini talab qilardi. XVIII asr o`rtalaridan
boshlab uzoq davom etgan kimyoviy taxlil davri XVIII asr kimyodagi
reavolyutsion taraqqiyotning bosh omili bo`ldi.
Bu davrda flogiston nazariyasini bir qator olimlar qabul qilishmadi. Galle
universiteti professori F. Gofman (1660-1742 yy.) kasbdoshi SHtalga metall
oxaklarining ayrimlarida "nordon tuz" borligi uchun e`tiroz bildirdi. Golland olimi
G. Burgavening (1668-1738 yy.) asosiy xizmati shundaki, 1732 yili 2 tomlik
"Kimyo elementlari" asarini yozadi. Bu kitobdan Moskva universiteti
talabalarining bir necha avlodi foydalangan. Muallif asarida olov, xavo, suv va
tuproq xaqida batafsil to`xtaladi, ammo alkimyogarlarning noto`g`ri fikrlarini
tanqid qiladi, flogiston nazariyasi xaqida xatto eslatib xam o`tmaydi.
XVIII asr boshlaridan kimyoviy moyillik xaqida yangi tasavvurlar vujudga
keldi. CHunonchi, bu xaqda frantsuz kimyogari Э.F. Joffrua (1672-1731 yy.)
tuzgan "Moyillik jadvali" asari o`zining тузлар tarkibiga kuchli kislota va asoslar
ta`sir etib, kuchsiz kislota va asoslarning siqib chiqarishinи kuzatgan
eksperimental ishlari asosida yozgan edi.
Flogiston nazariyasining inqirozi
XVIII asrning ikkinchi yarmi va oxirida kimyoda ekserimental
materiallarning yig`ilishi, kimyoviy taxlilning shakllanishi kimyo fani
taraqqiyotining bosh omili edi. Bu davrda Evropa davlatlarining barchasida kimyo
rivoji bir tekisda bo`lmadi. Angliya va SHvetsiyada kimyogar-olimlar kimyoviy
55
taxlil
va
pnevmatik
kimyo
muammolarini
echishga
uringan
paytda,
Germaniyadagi olimlar flogiston nazariyasi yordamida manufaktura talablarini
qondiruvchi texnologiyalar yaratish bilan kimyoviy texnologiyalar yaratish bilan
band bo`ldilar. Angliyadagi sanoat rivoji avval to`qimachilik soxasida va so`ngra
boshqa tarmoqlarda yuz berdi. Qo`l mexnatining mashinalashtirilishi va boshqa
texnik rivojlanishlar kimyoviy tadqiqot usullarining (matolarni oqartirish, bo`yash
va xokazo) rivoji o`z navbatida organik kimyo fani shakl-lanishini taqozo eta
boshladi.
Jamiyatda
yuz
berayotgan
yangi
ijtimoiy-iqtisodiy
o`zgarishlar,
tabiatshunoslik, ayniqsa kimyo faniga qo`yilgan talablar, yangi tarixiy jarayonning
shakllanishiga va flogiston nazariyasi emirilishiga olib keldi. Bu davrning buyuk
kimyogarlaridan biri shved olimi T.I. Bergman (1735-1784 yy.) edi. U 1767 yildan
boshlab Upsala universiteti professori o`zining mashxur taxliliy kimyo tadqiqotlari
bilan shuxrat qozondi, sifat taxlilining "xo`l" usulini joriy qildi. Bir qancha xususiy
reaktsiyalarni yo`lga qo`ydi va tizimli sifat taxlili reaktivlari xaqida qo`llanmalar
yaratdi.
XVIII asr ikkinchi yarmida xar xil murakkab moddalarning parchalanishidn
ajralib chiqadigan gazlar olimlarning diqqatini o`ziga qaratdi. Gazlarni xosil qilish
va yig`ish imkoniyatini yaratgan pnevmatik vannalar ixtirosidan keyin ularning
xossalarini o`rganish osonlashdi. SHunday vannani birinchi yaratgan olim va
ruxoniy Stiven Geyls (1667-1761 yy.) kimyoviy reaktsiya natijasida ajralib
chiqqan gaz va bug`larni naychalar yordamida suvga teskari to`ntarib qo`yilgan
idishlarga yig`a boshladi. Xavas-kor tabiatshunos bo`lgan Geyls ajratib olingan
gazlarni aniqlamas va ularning xossalarini o`rganmas edi, dastlab yog`ochni quruq
xaydash usuli bilan gazlarni ajratib olgan.
Kimyogar-pnevmatik sifatida ikkinchi muxim izlanishlarni amalga oshirgan
olim shotlandiyalik Jozef Blek (1728-1799 yy.) xisoblanadi. U 1756 yildan Glazgo
universiteti professori, 10 yil o`tgach Эdinburg universiteti professori bo`lib
ishlagan. Uning o`zi asli vrach bo`lib, siydik qovug`idagi toshlarni ishqorlar
yordamida tushirishga uringan. Yumshoq ishqordan(CaCO3) o`yuvchi ishqorga
[Ca(OH)2] o`tish oqibatida oxaktosh qizdirilishi natijasida biror narsa unga
birikmasligi, aksincha ko`p miqdorda "xavo" ajralib chiqishini kuzatdi. Bu
"xavo"ning o`yuvchi kal'tsiy tomonidan oson yutilishini kuzatgan Blek uni
"bog`langan xavo" deb atadi. Natijada Blek 1756 yilda oq magneziya,
so`ndirilmagan oxak va boshqa moddalarning o`zaro ta`siridan "bog`langan
xavo"ni (SO2) ajratib oldi va uning tabiatini o`rgandi:
MgCO3 = MgO + CO2
MgO + H2SO4 = MgSO4 + H2O
MgSO4 + K2CO3 = MgCO3 + K2SO4
Tarozidan foydalangan Blek oxaktosh kuydirilishi natija-sida olingan
oxakning og`irligi kamayishini isbotladi, bu o`sha paytda tan olingan flogiston
nazariyasiga zid xulosa edi. Blekning aniqlashicha, gazsimon moddalar qattiq va
56
suyuq jismlardan ajralishi mumkin, lekin ayrim xollarda ular bilan faol reaktsiyaga
xam
kirishadi.
Keyinroq
Blekning
ko`rsatishicha,
karbonat
angidridi
parchalanishidan xosil bo`lgan kal'tsiy oksidi xavoda ochiq qoldirilganda asta-
sekinlik bilan qayta kal'tsiy karbonatiga aylanishi mumkin ekan. Bu tajriba
yordamida olim atomosferada ozroq karbonat angidridi borligi va xavoning oddiy
modda emasligi xaqida to`g`ri xulosa chiqaradi. SO2 xossasini o`rgangan Blek
yoqilgan sham uning muxitida o`chib qolishini aniqlaydi. Bu ishlarni davom
ettirib, yopiq idishdagi xavo muxitida yoqilgan sham bir oz vaqt yonib turishi va
keyin o`chishini kuzatdi. Xosil bo`lgan SO2ni absorbtsiyalagandan keyingi qolgan
xavo xam yonishga yordam bermasligini aniqlagan olim bu muammoni xal qilish
uchun o`zining shogirdi shotland kimyogari Daniel Rezerfordga (1749-1819 yy.)
topshiradi. Qoldiq xavoda sham yonmasligi va sichqonning yashay olmasligini
aniqlagan Rezerford bu tajriba xaqida 1772 yili xulosalarini e`lon qiladi. Blek xam,
Rezerford xam flogiston nazariyasi tarafdorlari bo`lgani uchun ular xavo
tarkibidagi bu yangi moddani "flogistonli xavo" deb atashadi, bugun biz bu modda
va elementni azot deb nomlaymiz.
Karbonat angidridining ochilishi xaqida V.I. Vernadskiy shunday deb
yozadi: "XYII asrda Van-Gel'mont ochgan o`rmon gazi va XYIII asrdagi Blek
aniqlagan bog`langan xavo deyiluvchi karbonat angidridining aniqlanishi gazlar
xaqida birinchi ta`limot edi. Uning tabiati va xossalarini o`rganish flogiston
nazariyasini emirib, xozirgi zamon yonish nazariyasini yaratilishiga olib keldi.
Uni o`rganish oqibatida tirik jonzod va o`simlik dunyosi orasida o`xshashlik
borligi aniqlandi". Blekning pnevmatik tadqiqotlari o`z vatandoshlari va boshqa
davlatlarning olimlari tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi.
O`z mablag`lari xisobidan laboratoriya tashkil etgan va yordamchilarsiz
barcha eksperimental tajribalarni o`zi bajargan ingliz olimi G. Kavendishning
(1731-1810 yy.) ishlari "Sun`iy xavo"ning turli ko`rinishlariga qaratilgan edi. G.
Kavendish "sun`iy xavo" deganda barcha birikmalar bilan birikkan va ular
qizdirilganda ajralib chiqadigan gazlarni ko`zda tutadi, 1766 yili "yonuvchi xavo"
(vodorod)ni aniqlagan Kavendish uning juda kichik massasi bor-ligini aniqladi.
Reaktsiyaga kirishgan metall, kislota og`irligini va ajralib chiqqan gaz xajmini
o`lchagan olim uning zichligi 0,09 deb aniqlaydi. 1772 yilda D. Rezerford bilan
birga xavoning tarkibida azot va kislorod aralashmasi borligini isbotlaydi. Azot va
azot oksidlarining xossalarini batafsil o`rganadi.
G. Kavendish zamondoshlaridan biri ingliz xavaskor-olimi Jozef Pristli
(1733-1804 yy.) teologik ta`lim soxibi bo`lsa xam, falsafiy masalalar bilan
qiziqqan, ammo ma`lum bir davrga kelib faqat pnevmokimyoga katta e`tibor bilan
qaragan. 60-yillar oxirida Angliyadagi Lids pastorligini qabul qildi. Lids yonida
pivo ishlab chiqarish zavodining bo`lishi Pristlining barcha tajribalari uchun
kerakli miqdorda karbonat angidridi gazi olish imkoniyatini yaratdi. Pristli
tajribalarida karbonat an-gidridining suvda erishini aniqladi va bu eritmaning
yoqimli ta`mga ega bo`lgani uni ajablantirdi. Bu ish bilan Pristli xo-zirgi zamon
alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish sanoatini yaratdi desak xato qilmaymiz. Bir
57
qator yangi gazlarni o`rgangan olim ularning suvda eruvchanligini bilib, gazlarni
simob ustida yig`ishni joriy qildi va bu bilan Geylsning pnevmatik vanna-sini
takomillashtirdi. Pristlining muxim kashfiyotlaridan biri kislorodning xavo
tarkibida bo`lishini aniqlagani va uni "flogistonsiz xavo" deb, SHeele esa uni
"olovli xavo" deb atashganini aloxida e`tirof etamiz. Xavoda qizdirilgan simobning
qizil rangli birikmaga aylanishi uning oksidga o`tishi ekanligini kuzatgan Pristli,
yana qaytadan oksidni parchalab kislorodni yig`di. Bu gaz muxitida birikmalar
xavo muxitiga nisbatan yorqin alanga berib yonadi, tirik jonivorlarning nafas olishi
Dostları ilə paylaş: |