shunchalik mukammalki, ular xozirgi zamonaviy tadqiqot usullari yordamida
aniqlangan kattaliklardan juda kam farq qiladi (2-jadvalga qarang). Evropa
olimlarining asarlarida bunday yuqori aniqlikdagi ma`lumotlar ko`rsatilgan
jadvallar XVIII asrga kelib, faqatgina frantsuz olimi A. Lavuaz'ening "Kimyo
kursi"asaridan keyingina paydo bo`la boshladi.
2-jadval
Abu Rayxon Beruniy aniqlagan metallarning
solishtirma og`irligi xaqidagi Xaziniy ma`lumotlari
Metallar
Beruniy qiymati Zamonaviy qiymati
Oltin 19,05 19,25
Simob
13,56 13,59
Qo`rg`oshin 11,33 11,34
37
Kumush
10,43 10,42
Mis 8,70 8,86
Temir 7,87 7,86
Qalay 7,31 7,28
Xudud ul-olam
"Xudud ul-olam" 983 yilda Amudaryoning chap soxilidagi Juz-jon viloyatida
(Balxdan G`arbda) yozilgaн va shu viloyat xokimi amir Abul Xoris Muxammad
ibn Axmadga bag`ishlangan. Fors-tojik tilida yozilgan bu kitob yozilganidan
boshlab XIX asr oxirigacha xam xuddi shu nom bilan xech kim tomonidan
o`qilmagan, eshitilmagan va tilga olinmagan. Bu kitobning ochilish ilmiy
kashfiyoti 1892 yilda yuz berdi. Tarjimon Abdulfozil Gulpoygoniy Mirzo
Ulug`bekning "To`rt ulus" ("Ulusi Arba`") nomli tarixiy bir asarini qidirib
yurganida kitobfurushdan boshqa bir qo`lyozmani sotib oladi. Bu qo`lyozma to`rtta
kitobdan iborat bo`lib, "SHarqdan G`arbgacha olam chegaralari" ("Xudud ul-olam
min al-mashriq ilal-mag`rib") sarlavxali kitob edi. Bu kitob ilmiy axamiyati
jixatidan O`rta Osiyoda geografik bilimlar tarixi uchun nixoyatda qimmatli
manbadir. Asar 60 ta bob (maqola)dan iborat bo`lib, asl nusxasida sarlavxalar va
mashxur joy nomlari qizil rang bilan yozilgan.
Rukniddin Samarqandiy
Abu Xomid Muxammad ibn Muxammad al-Amidiy (tug`ilgan yili noma`lum-
1218, Buxoro) mashxur olim bir necha vaqt Xindistonga ketib Bengaliya poytaxti
Laqnati G`avrda qozilik qilgan. Dialektika soxasida bir qancha asarlar yozgan.
Uning "Dialektika bo`yicha qo`llanma" ("Irshod fi ilm al-xilof va-l-jadal"),
"Dialektika xaqida nafis fikrlar" ("An-Nafois fi-l-jadal") kabi asarlari SHarqda
mashxur bo`lgan.
Jaloliddin Rumiy
O`z zamonasining etuk olimi Baxoviddin o`g`li bo`lgan O`rta Osiyolik buyuk shoir
va olim Jaloliddin Rumiy (1207-1273 yy) Balxda tug`ilgan, yoshligidayoq Kichik
Osiyoga ko`chib keladi, shu erda o`qiydi va keyinchalik mudarrislik qiladi. Uning
she`riyatiga E.Э. Bertel's: "Rumiy lirikasi bu soxada bashariyat erishgan eng
buyuk yutuqlardan biridir. Agar u G`arbda kengroq ma`lum bo`lganida uning nomi
jaxon adabiyotining SHekspir, Gete, Pushkin kabi gigantlari qatoriga o`tishi
shubxasiz edi",- deb yuksak baxo bergan.
Jaloliddin Rumiy faqat shoirgina bo`lib qolmay, mashxur faylasuf xamdir. U
"Mavlaviy" nomli tasavvuf maktabiga asos solgan. Olim o`zining "Masnaviyi
ma`naviy" va "Unda qanday bo`lsa, banda xam shunday" ("Fixi mo fixi") asarlari
bilan ozod fikrlash va nazariy tafakkurning taraqqiyti masalasiga muxim xissa
qo`shdi. Jaloliddin Rumiy ijodida zulmni qoralash va adolatni tarannum etish
asosiy o`rinni egallaydi. U inson irodasini ozodlikning birdan-bir vositasi deb
xisoblab, axloq printsipi va kategoriyalarini shu asosda xal qiladi. Uning qayd
38
qilishicha, inson o`z xulqini iroda qilishda ozoddir, ya`ni yomon xulqdan
uzoqlashib, yaxshi xulqqa intiladi. Alloma o`z zamonasining zabardast
mutafakkirlaridan biri bo`lgan.
Mirzo Ulug`bek
Amir Temurning sevikli nabirasi - Muxammad Tarag`ay (Ulug`bek) 1394 yil 22
martda Sultoniya shaxrida SHoxrux oilasida dunyoga keldi. Amir Temur
tomonidan belgilangan qoidaga ko`ra Ulug`bek saroyda tarbiyalana boshlandi -
uning tarbiyasi Amir Temurning katta xotini Saroy Mulk xonimga topshirildi.
Kichik Muxammad juda o`tkir zexn va aql soxibi bo`lgani uchun Temur
xayotligidayok unи Ulug`bek, ya`ni beklar begi, beklarning ulug`i deb atay
boshladilar.
Amir Temurning Xitoyga qilgan yurishi paytida 1405 yil 18 fevralda O`tror
shaxrida vafot etdi. 11 yoshli Ulug`bek ana shu vaqtda xam bobosining yonida,
qo`shinda bo`lgan. To`rt yillik taxt uchun urushlardan keyin SHoxrux mirzo g`olib
keldi va Ulug`bekni Samarqand taxtining xokimi deb e`lon qildi. SHu janglar
davomida Ulug`bek otasi qo`shinida lashkarboshi SHox Malik bilan birga bo`ladi.
Ammo u ilmga intilar, asosan astronomiyaga qiziqar edi. Temurning saroyida
o`sha zamonning eng mashxur olimlari to`p-langan edi. Bular orasida tarixchi
Xofiz Abro`, buyuk tabib Nafis, buyuk matematik va astronom, xar tomonlama
etuk bo`lgani uchun keyinrok "Aflotuni zamon" nomini olgan Saloxiddin Muso
binni Maxmud Qozizoda Rumiy, yirik olim G`iyosiddin Jamshid binni Mas`ud,
mashxur astronom Muiniddin va uning o`g`li Ali ibn Muxammad Birjandi,
Ulug`bek asarlariga sharx yozgan matematik va astronom Aloiddin Ali ibn
Muxammad Qushchi va bir qancha atoqli olimlar bor edi.
Ulug`bek o`sha zamonda ilmiy fikrning markazini Samarqandda barpo etishga axd
qildi. SHu maqsadda u Samarqand, Buxoro va G`ijduvonda uchta katta madrasalar
qurdirdi. 1417 yilda Buxoroda qurilgan Ulug`bek madrasasi xozirgacha saqlangan
bo`lib, uning peshtoqiga "Ilmga intilish xar bir musulmon erkak va muslimaning
vazifasidir" degan so`zlar yozib qo`yilgan.
Samarqanddagi Ulug`bek nomli madrasa qurilishida uning o`zi shaxsan ishtirok
etgan va ochilish marosimini boshqargan, bunda xamma shayxu-olimlar yangi
madrasaning bosh mudarrisi kim bo`li-shini sabrsizlik bilan kutishar va bu xaqda
shoxdan so`raydilar:
- Bu muxtasham madrasaga kimni mudarris etib tayinlaysiz?
Ulug`bek sokinlik bilan deydi:
-
Kimning barcha ilmlardan yaxshi xabari bo`lsa, o`sha kishi
madrasaning bosh mudarrisi qilib tayinlanadi.
SHayxlar xijolatga tushadilar. Barcha ilmlardan xabardor kishi bormikan? Bo`lsa,
bu odam kim ekan?- degan shov-shuv ko`tariladi. SHu vaqt uzoqda, g`ishtlar
uyumi orasida o`tirgan mavlono Muxammadning ovozi eshitiladi. Mavlono yirtiq-
juldur kiyimda bo`lsa xam, sokin va baland ovoz bilan:
- Men,- deydi.
39
SHayxlar undan nafrat bilan yuz o`giradilar, ammo Ulug`bek Mavlono tomonga
qarab, undan jiddiy ravishda so`raydi:
- Siz, Mavlono Muxammad, o`zingizni bosh mudarrislik mansabiga munosib deb
xisoblaysizmi ?
- SHunday, shoxim,- dedi Mavlono dadil,- mening juda ko`p ilmlardan xabarim
bor. Sinab ko`rishlaringiz mumkin.
Ana shunda poytaxt olimlari Ulug`bekning ijozati bilan avval astronom
olimlar, so`ngra tabobat olimlari, musulmon dinining namoyandalari va shoirlar
savol berdilar. Ularning barchasiga Mavlono Muxammad aniq va ravshan javob
berdi. Ulug`bekning chexrasida xursandchilik alomatlari paydo bo`ldi va u:
"Mening madrasamning bosh mudarrisi Mavlono Muxammad bo`ladi", - deb e`lon
qiladi.Mavlono Muxammad bosh mudarrislikka tayinlangandan keyin murakkab
predmetlar xaqida shunday chuqur ma`noli so`zlaganki, uni oz kishi to`la
tushungan.
Ulug`bek madrasalar qurish bilan birga 1420-1423 yillarda Samarqandning
Ko`xak tepaligida observatoriya barpo etadi. Unga o`sha vaqtning mashxur
astronomlari Qozizoda Rumiy va G`iyosiddiн Jamshid raxbarlik qilganlar.
Ularning vafotidan keyin observatoriyadagi ilmiy ishlarga Ulug`bekninг o`zi va
talantli yosh olim Ali Qushchi raxbarlik qildi. Ulug`bek observatoriyasida olib
borilgan ilmiy ishlar natijasida "Ziji Jadidi Ko`ragoniy" nomli asar yaratildi. Bu
asar to`rt qismdan iborat. Ulug`bek asar-lari Angliyada latin tiliga, Parijda frantsuz
tiliga tarjima qilingan.
1449 yili bir qancha urush-janjallardan keyin podshoxlikka da`vogar shaxzoda
Abdullatif Samarqand yaqinida otasi qo`shinini tor-mor etadi. SHu yili 27
oktyabrda xajga otlangan Ulug`bekning boshi qilich bilan Abbos tomonidan judo
qilinadi. Ulug`bekning fojeali o`limidan keyin olti oy o`tgach Abdullatifning o`zi
xam o`ldiriladi. Bu davrda parokanda bo`lgan olimlar birin-ketin Samarqanddan
turli tomonlarga tarqalib keta boshlaydi. "O`z zamonasining Ptolomeyi" degan
nom olgan talantli olim Ali Qushchи xam Makkaga xaj qilish baxonasi bilan
Samarqandni tark etadi va Istambulga ko`chib ketadi. Bu erda Ulug`bekning
astronomik jadvalini nashr etib juda katta ish qildi, o`zi xam shu shaxarda vafot
etdi. Ali Qushchi (Alouddin Ali ibn Muxammad Qushchi) (1403-1474 yy.)
Ulug`bek observatoriyasida ishlab, quyosh sistemasi jismlari xarakatini ilmiy
asosda tushuntirib bergan. SHuningdek, Ali Qushchi matematikaga doir bir necha
("Arifmetikaga oid risola", "Kasr sonlar xaqida risola") asarlar muallifidir.
Axmad Donish
Buxorolik Axmad Donish (1827-1897 yy.) XIX asrdagi eng bi-limdon
ma`rifatparvarlardan biri edi. U Buxoro amiri Nas-rulloxonning elchilari xay`atida
dastlab 1856 yili Peterburgga bordi, keyinchalik yana ikki marta safar qilib,
Rossiya xayoti bilan tanishdi. Axmad Donish - O`rta Osiyo madaniyati tarixida
o`zining qomusiy olimligi, faylasuf va shoir, xattot va muallim, davlat arbobi va
diplomat, astronom va geografligi bilan mashxur bo`ldi. Axmad Donish bir
40
risolasida :"Biz obod qilish uchun, daryo va dengizlarni tekshirib o`rganish uchun,
er yuzidagi xamma boyliklarni ochish va undan foydalanish uchun, dunyoning
xamma qit`alari va axolisini bilish uchun tug`ilganmiz",- deb yozgan edi.
Tayanch iboralar
Jobir ibn Xayyom - Geber. Oltingugurt metallar otasi. Simob metallar
onasi. Oltin suvi yurgizish. "Falsafiy simob". Mu`taziliylar. "Al-Muallim as-
Soniy" (Aristoteldan keyingi "Ikkinchi muallim"), "SHarq Arastusi". Materiya
elementlari - tuproq, olov, suv, xavo, shakl, fazo, vaqt, xarakat. Forobiy
ta`limotidagi fanlarning sinflanishi va 5 katta guruxi. Alkimyoga oid 12 kitob.
Mineralogiya - qimmatbaxo toshlar xaqidagi fan. Mineral va metallarning zichligi.
Kitob us-Saydana fi-t-tib - Farmakognoziya. Metafizika - Mo ba`da at-tabia.
Qo`rg`oshin bo`yog`i - isfidoj. Oltingugurt - kibrit. Bura yoki soda - buroq.
Galmey - to`tiyo. Mis atsetati - zanjara. Kinovar - sunjurf. Distillangan suv olish -
qatronlash. Ulug`bek rasadxonasi. Ziji Jadidi Ko`ragoniy, Ali Qushchi-o`z
zamonasining Ptolemeyi.
Nazorat savollari
1. Metallarning paydo bo`lishi xaqidagi Jobir ta`limotini izoxlang.
2. Jobir ibn Xayyom qanday kimyoviy amallarni bilgan ?
3. Abu Yusuf bin Isoq al-Kindiy ta`limotini bilasizmi ?
4. Abu Nasr Forobiy faoliyati va fandagi merosi nimalardan tarkib topgan?
6.
SHarq olimlaridan qaysi biri chet tillarini o`rgangan va yaxshi
bilgan?
7.
Abu Nasr Forobiyning qanday asarlarini bilasiz ?
8.
Forobiyning falsafiy qarashlari nimadan iborat?
9.
Abu Bakr Roziy va uning ijodi xaqida nimani bilasiz ?
10.
Kim birinchi marta kimyoviy moddalarni sinflarga ajratishni
taklif etdi?
11.
Roziyning ilmiy merosini bilasizmi ?
12. Kimlar Abu Bakr Roziyning Buxorodagi shogirdlari edi ?
13.
Abu Rayxon Beruniy va uning ilmiy faoliyati xaqida gapirib be
ring.
14. Abu Rayxon Beruniyning metallar zichligini aniqlashdagi yutuqlarini
bilasizmi ?
15. Kimyo soxasidagi dastlabki tadqiqotlar uchun qachon "moddiy-texnik
negiz" yaratildi ?
16. Mashxur arab olimi Abu Bakr Muxammad ibn Zakariyo Ar-Roziy
alkimyo soxasida nima ishlar qildi ?
17. Mashxur qomusiy olimimiz Abu Ali ibn Sinoning alkimyogarlarga
munosabatini bilasizmi ?
18.
X-XI asrlarda qaysi o`lkalarda ilm-fan rivojlandi ?
19.
Kim dunyoda birinchi marta globusni yaratgan ?
20.
"Ma`mun akademiyasi" va uning faoliyati xaqida nimani bilasiz ?
41
21.
Abu Rayxon Beruniy umrining oxirgi yillarida qanday sharoitda
ijod qildi ?
22.
Abu Ali Ibn Sinoning to`liq nomini ayta olasizmi ?
23.
Kimni tarixda "ash-SHayx", "ash-SHayx ar-Rais",
"Xujjat al-Xaq", "Xujjat al-Islom"nomlari bilan ulug`lashgan ?
24.
Evropada buyuk mutafakkirning Avitsenna deb atali-
shiga nima sabab bo`ldi ?
25.
Abu Ali Ibn Sino qanday qilib 17 yoshidayoq mashxur
tabib bo`ldi ?
26.
Nega buyuk olim Abu Ali Ibn Sino bir umr darba-
darlikda ijod qildi ?
27.
Abu Ali Ibn Sinoning "Kitob ash-SHifo" nomli mashxur qomusiy
asari necha qismdan iborat ?
28.
Abu Ali Ibn Sinoning kimyoga munosabatini qanday izoxlab bera
siz ?
29.
Abu Ali Ibn Sinoning ilmiy merosini aytib bering.
30.
Muxammad ibn Muso al-Xorazmiyning ilmiy merosini
bilasizmi?
31. "Donishmandlar uyi" - "Bayt ul-Xikma" qaerda va kim tomonidan
tashkil etildi? U erda kimlar ta`lim oldi ?
32.
XI asrda yashab ijod qilgan buyuk olimlardan kimlarni bila
siz?
33.
Jaloliddin Rumiyning ilmiy merosi nimadan iborat ?
34.
Ozod fikrlash va nazariy tafakkur kimning "Fixi mo Fixi"
nomli asarida tushuntirilgan ?
35.
Temuriylar saroyida, ayniqsa, Mirzo Ulug`bek davrida qaysi
buyuk olimlar ijod qilishgan ?
36.
Mirzo Ulug`bekning ilm olish xaqidagi mashxur iborasini bi
lasizmi ?
37. Ali Qushchining qanday asarlarini bilasiz ?
Adabiyotlar
1.
Xayrullaev M.M. Uygonish davri va SHarq mutafakkiri.-
Toshkent.-1971.- 301 bet.
2.
Xayrullaev M.M. Mirovozzrenie Farabi i ego znachenie v
istorii filosofii.- Tashkent.- 1967.
3. O`zbekiston entsiklopediyasi.-Toshkent.-1979.- T. 12.- 146-150 betlar.
4. Abu Bakr Roziy va uning shogirdi yozib qoldirgan kasalliklar tarixi.-
Toshkent.- Fan.- 1974.- 3-32 betlar.
5.
Karimov U.I. Kimyogarlar orzusi ..., Fan va turmush .-
1966.- № 11.-
6. SHaripov A. Velikiy mislitel' Abu Rayxan Beruni.- Toshkent.- Uzbekistan.-
1972.- 175 s.
7.
Abu Rayxon Beruniy. Tanlangan asarlar.- Toshkent.- Fan. -
42
1968.- 5-20 betlar.
8.
Ibn Abi Usaybi`a. Uyun al-anbo fi tabakot al-atibbo. M.:
Mir.- 1882.- I tom.- S. 3.
9.
Materiali nauchnoy sessii AN RUz, posvyashennoy 1000 letnemu
yubileyu Ibn Sini. Pod red. A.K. Arendsa.- Tashkent.- Fan.- 1953.- S. 13-38.
10.
Karimov U.I. K voprosu o vzglyadax Ibn Sini na ximiyu.
Materiali nauchnoy sessii AN RUz, posvyashennoy 1000 letnemu yubileyu Ibn
Sino`.- Tashkent.- Fan.- 1953.- S. 38-45.
11.
Sagadeev A.V. Ibn Sina (Avitsenna).- M.: Misl'.- 1980.- 239 s.
12. Abu Ali Ibn Sino ( Avitsenna). Tib konunlari, I jild.
Arabchadan tarjima qiluvchilar: A. Rasulov, S. Mirzaev, U.I. Ka-rimov, A.
Murodov. Ikkinchi nashrni tayyorlovchilar: Karimov U. va Xikmatullaev X. -
Toshkent. - Fan. - 1983. - 9-69 betlar.
13. Xasanov X. O`rta Osiyolik geograf va sayyoxlar. - Toshkent. -
O`zbekiston. - 1964. - 252 b.
5- MA`RUZA. O`TISH DAVRI.
METALLURGIYa, YaTROKIMYo, PNEVMOKIMYo
R E J A :
1.
Metallurgiya, yatrokimyo, pnevmokimyo.
2.
Ayrim metallar va gazlarning kashf etilishi, metallarga ishlov berish
texnologiyasи.
3.
Flogiston nazariyasi va uning salbiy oqibatlari,
4.
Flogiston nazariyasinig inqirozi.
O`lchovlar va ularning rivoji
Kimyoviy fanlar soxasida ayrim yutuqlarga erisha boshlagan bo`lsa xam,
Evropa olimlarining boshqa fanlardagi yutuqlari kimyo taraqqiyotiga nisbatan bir
necha baravar izchil va zalvorli edi. Ayniqsa, astronomiya soxasi yutuqlari keskin
yuksaldi, chunki uning natijalarini matematik xisoblashlari sodda va ilgaridan
o`rganib kelinar edi. Italiyalik olim Galileo Galiley (1564-1642 yy.) XVI asrning
90 yillarida jismlarning erkin tushishiga e`tiborini qaratib, bu fizikaviy
eksperiment natijalarini matematik xisoblashlar bilan tasdiqlash lozimligini uqtirdi.
Bu ishlarning ilmiy asoslanishi va tasdiqlanishi uchun yaqin yuz yillar kerak bo`ldi
va muxim xulosalar ingliz olimi I. N'yuton (1642-1727 yy.) tomonidan 1687 yilda
e`lon qilingan "Matematikaning boshlanishi" ("Principia Mathematica") asarida
o`z tasdig`ini topdi. N'yuton mexanika asoslarining shakllanishini yakunlagan
o`zining xarakat to`g`risidagi uchta qonunini bu kitobida isbotladi. Bulardan
tashqari dunyodagi planetalar va yulduzlar orasidagi o`zaro tortishish qonunini
xam shu asarida tushuntirdi. Klassik mexanika nuqtai nazaridan samoviy jismlar
xarakatini tushuntirishda bu qonun o`z axamiyatini xanuzgacha yo`qotgan emas va
uni xisoblash uchun N'yuton o`zi yaratgan matematikaning yangi va ilg`or soxasi
43
bo`lgan sonlar nazariyasidan foydalandi. N'yuton davrida ilmiy revolyutsiya
o`zining yuqori cho`qqisiga erishdi, G`arbiy Evropa olimlarining erishgan
yutuqlari qadimgi yunonlarnikidan chandon ortiq edi. Klassik astronomiya va
fizikada shunchalar katta g`alabalarga erishgan buyuk Isaak N'yuton alkimyo
tarafdori bo`lib qoldi va ko`pgina olimlar inkor etgan oddiy metallarni oltinga
aylantirish ustidagi tajribalarini davom ettirdi. Galiley va N'yutonlarning erishgan
yutuqlarini va ularning miqdoriy o`lchamlarini xali kimyoga qo`llab bo`lmasdi,
shuning uchun xam Evropa kimyosi bu davrda rivojlanishdan orqaga qoldi.
Kimyoviy tushunchalarning shakllanishi bilan elementldar xaqidagi bilim darajasi
pastligi yaqqol ko`rinib qoldi. Birikma tarkibini aniqlovchi element yoki uning
boshlang`ich shaklini qidirish boshlandi. Bu xaqda frantsiskanlik monax Rodjer
Bekon (1214-1292 yy., bundan 300 yil keyin o`tgan Frensis Bekon bilan
adashtirmang) xam qat`iyat bilan yozgan edi. Aristotel' ta`limotini o`sha davrda
cherkov tan olgani va uni xar xil fikrlardan ximoya qilgani uchun monaxning
qat`iyati o`ziga qimmat tushishi mumkin edi. Ammo xalq uni xurmat bilan
"mu`jizakor xakim" deb atagani uchun xam omon qolgan bo`lsa kerak.
Keyinchalik uning dunyoqarashini rivojlantirgan kishi Van Gel'mont bo`ldi.
Metallurgiya va metallarga ishlov berish
O`rta asrlarga kelib metall ishlab chiqarish texnologiyasi va ma`danlar
xaqidagi bilim darajasi juda kam o`zgardi. Evropa va Osiyo davlatlarida temir xali
xam eskicha usullar bilan qazib olinar edi. Bu davrda mis va boshqa rangli metallar
ishlab chiqarish xaqida juda kam ma`lumot saqlangan. XIII asrdan boshlab
Evropaliklar (Ispaniya, Saksoniya va boshqalar) kumushni poli-metallik
ma`danlardan qo`rg`oshin yordamida ajratib olishardi. Bu davrda kumushdan
tashqari oltin, qo`rg`oshin, qalay, vismut, surma, mishyak oz miqdorda ishlab
chiqarilar edi. Asta-sekin metallarga qayta ishlov berish keng darajada rivojlandi.
O`rta asr va Uyg`onish davrida sovut, qalqonlar yasash, engil qurol-aslaxa
yaratish, to`plar quyish, xar xil texnik mexanizmlar va zargarlik buyumlarini
yasash Evropaning aytarli barcha shaxarlarida rivojlandi va keskin yuksaldi. Usta-
xunarmandlarga nisbatan ilm va keng texnologik imkoniyatlarga ega bo`lgan
metallurglar, temirchilar nafaqat boy amaliy tajribalari bilan, balki konchilik
maktablarida olgan nazariy bilimlari bilan xam ancha ustun edilar. Natijada
Uyg`onish davri konchilari, metallurg va metall quyish ustalari metallarni ajratib
olish, ularga ishlov berish borasida XV asrda va ayniqsa XVI asr davomida
texnologik jarayonlar to`liq biyon etilgan risolalar yozishdi.
Uyg`onish davrining birinchi yirik texnologi va metallurgiya nazariyotchisi
Vannochchо Biringuchcho (1480-1539 yy.) "Pirotexniya" ("Pyrotechnia") asarini
yozdi va bu kitob 1540 yilda chop etildi. Evropaning bir qator davlatlarini kezib
chiqqan Biringuchcho metallurgiya, metall ma`danlarini bilish, metall quyish
xunarini a`lo darajada o`rgandi. 1529 yili Florentsiyada uzunligi 6,7 m vа og`irligi
6 tn keladigan ulkan to`p quydi. Biringuchchoning Pirotexniya asari uning keng
doirali chuqur bilim soxibi, katta amaliy tajribaga ega mutaxassis ekanligini
44
ko`rsatadi. Xar xil metallurgik jarayonlar va bosqichlarni tushuntirishda kimyoviy
yutuqlardan keng va o`rinli foydalangan, shu jarayonlarda ishlatiladigan kimyoviy
reaktivlarning to`liq tavsifini keltiradi. SHuni aloxida qayd qilish lozimki,
kitobdagi xar xil elementlar, ma`danlar va birikmalarning tavsiflashda, ularning
parametrlarini izoxlashda olim alkimyogarlarning taxminiy natijasi emas,
amaliyotchilarning va shaxsan o`zining tajribada orttirgan aniq ma`lumotlaridan
foydalanadi.
Pirotexniya 10 ta kitobdan tashkil topgan, xar bir kitob ayrim kimyoviy va
texnologik jarayonlarni bayon qilishga bag`ishlangan. Biringuchcho zamonasida
alkimyogarlarning ta`siri o`ta kuchli bo`lsa xam, ular xaqida salbiy fikr bildiradi va
ularni tovlamachi, olchoq-aldamchilar deб xisoblaydi. O`z dunyoqarashini va
xulosalarini faqat amaliy natijalarga tayanib tushuntiradi. Olimlar orasida
Biringuchcho birinchi bo`lib metallar ochiq xavoda kuydirilganda (kal'tsinatsilash,
yaни oxakka aylantirish) ularning og`irligi ortishini aniqladi. "Men bu qiziq
Dostları ilə paylaş: |