Rayda yashaydi. Uning Rayda o`tgan umri bo`lajak fan tarixchisi uchun bekorga
o`tmadi. Bu shaxarda qo`lga kiritgan bilimlari, kuzatish va tajribalari uning
"Mineralogiya" va "Farmakognoziya" (Kitob as-Saydana) asarlarida xar
tomonlama chuqur va ilmiy yoritilgan. Beruniy Rayda tug`ilib, ijod etgan mashxur
faylasuf, kimyogar va tabib Abu Bakr Roziyning tarjimai xoli va asarlarini o`rgana
boshladi. Nixoyat, 1036 yilda "Muxammad Zakariyo Roziy kitoblarining fexristi"
nomli maxsus risola xam yozdi. Beruniyning yozishicha, Roziy o`zidan keyin
tabobatga oid 56 ta, tabiiyotga oid 93 ta, kimyoga oid 22 ta, falsafaga oid 17 ta,
matematika va astronomiyaga oid 10 ta, mantiqqa oid 7 ta, asarlarning sharxi va
kisqartmasiga oid 7 ta, iloxiyotga oid 14 ta, metafizikaga oid 6 ta, daxriylikka oid
2 ta va boshqa fanlarga oid 10 ta - xammasi bo`lib 184 ta asar yozib qoldirgan. Za-
mona tazyiqi ostida Beruniy o`z dunyoqarashida Roziyga yaqin ekan-ligini
yashirishga uringan, chunki bu vaqtda unga "bid`atchi", Roziy bilan xamfikr va
o`zi xam "dindan qaytgan" degan jiddiy qo-ralash xavf solayotgan edi. SHuning
uchun bo`lsa kerak, Roziy asarlarining ro`yxatini tuzib berishni iltimos qilgan bir
buyurtmachiga Beruniy shunday deydi: "Agar men seni xurmat qilmaganimda,
Roziy asarlarining ro`yxatini tuzmagan bo`lar edim, chunki bu ishda Roziy
dushmanlaridan ba`zilarining menga raqib bo`lib qolishlari va ular tomonidan
meni Roziy mazxabidan deb shov-shuv ko`tarish xavfi bor edi". Xozirgi vaqtda
Beruniy va Roziyning falsafiy va ilmiy-uslubiy nuqtai-nazarlarining yaqinligi uzil-
kesil isbotlangan. Masalan, Beruniy "Farmakognoziya" (Kitob as-Saydana) nomli
asarida ko`rsatishicha, Roziyning "Kitob al-xoviy", "Kitob al-saydana", "Kitob al-
abdol", "Kitob al-ag`ziya", "At-Tibb al-mulukiy" va "Al-Kutib al-isno ashara"
24
nomli asarlariga eng ishonarli va e`tiborli birinchi manba sifatida tayangan, xamda
ulardan iqtibos qilgan.
Ba`zi manbalarga qaraganda Roziy Buxoroda xam bo`lgan. Masalan, Aruziy
Samarqandiyning (XII asr) 1155 yilda yozilgan "CHaxor maqola" nomli asarida
ko`rsatilishicha, Roziy Buxoroga kelgan va Somoniylar amirini og`ir kasallikdan
davolagan. Buxoro amiri deyilgan bu tarixiy shaxs Xuroson xokimi Abu Solix
Mansur ibn Isxoq (keyinchalik 915 yilda o`ldirilgan) bo`lgan. Roziy butun O`rta
Osiyo, ayniqsa, Buxoro olimlari bilan yaqin ilmiy aloqada bo`lgan. Uning "Sirlar
kitobi" nomli kimyoga bag`ishlangan asaridagi fikriga qaraganda, falsafa, mantiq,
va boshqa aniq fanlardan chuqur bilimga ega bo`lgan buxorolik olim Muxammad
ibn Yunus uning yaqin do`sti va sevimli shogirdi bo`lgan. Roziy kimyoga
bag`ishlangan asarlarini xam asosan shu shogirdiga atab yozgan.
Roziyning o`ziga xos tibbiy maktabida tarbiyalangan va keyinchalik mashxur tabib
bo`lib etishgan Abul Qosim Muqoni`iy va Abu Bakr Rabi` ibn Axmad-al-
Axavayniy al-Buxoriy ismli shogirdlari bo`lib, keyingisi bizgacha etib kelgan asari
bilan SHarq tabobatida o`chmas iz qoldirgan. Xozirgi zamon fan tarixchilarining
taxminiga ko`ra, tug`ilgan yili noma`lum Abu Bakr Rabi` 983 yilda (xijriy 373 yil)
vafot etgan. U o`zidan keyin Buxoro fors-tojik tilida yozilgan eng birinchi ilmiy
"Tabobatni o`rganuvchilar uchun qo`llanma kitob" nomli tibbiy asarini yozib
qoldirgan. Bu asarning 1085 yilda qayta ko`chirilgan nusxasi Angliyaning Oksford
shaxridagi Bodlian kutubxonasida saqlanmokda. Abu Bakr Rabi` mazkur asarida
30 yoshida etuk tabib bo`lganligini va ko`p kishilarni shaxsan davolab
tuzatganligini yozadi.
Barcha manbalarda Roziy umrining oxirida ko`r bo`lib vafot etgan degan xabar
bor. Roziy savdogar va amirlarni davolagani, Ray va Bag`dod kasalxonalarini
boshqargani bilan uning xayoti kambag`allik va muxtojlikda o`tgan. Roziy
kamxarajat, kambag`al bo`lishiga qaramay beva-bechoralarga yordam qilib, ularni
bepul davolagan. Roziy 925 yil 26 oktyabr' (313 yil 5 sha`bon) kuni Ray shaxrida
vafot etgan. Roziy qomusiy aql egasi sifatida o`z davridagi ilmining barcha
soxalaridan xabardor bo`lgan. Uning ilmiy maxo-rati falsafa, kimyo va tabobat
fanlarida yaqqol ko`rinadi. Roziy xayoti va ijodini o`rganish va uni xotirlash
borasida o`tgan asrda bir qancha kongress va yubileylar o`tkazildi. Jumladan, 1913
yili Londonda Roziyga bag`ishlangan xalqaro tibbiyot kongressi, 1932 yili Parijda
uning 1000 yillik yubileyi o`tkazildi. 1965 yilga kelib jaxon jamoatchiligi Roziy
tug`ilgan kunning 1100 yilligini keng nishonladi. Эron, Pokistonda va
O`zbekistonda olimlar Roziy xayoti va ijodini aks etuvchi bir qator risola va
maqolalar yozdilar.
Abu Rayxon Beruniy
Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al-Beruniy O`rta asrning eng buyuk
olimlaridan biridir. Beruniy o`z zamonasining xamma fanlarini - fizika,
matematika va tabiiy-tarixiy fanlarni egallagan buyuk qomusiy darg`a edi. U
25
buyuk olimgina bo`lib qolmasdan, o`z zamonasida Xorazmning ko`zga ko`ringan
siyosiy arboblaridan biri xam bo`lgan.
Beruniy 973 yili (362 yili 3 zulxijjada) Xorazmning qadimgi poytaxti Qiyot shaxri
yaqinida tug`ilgan. Beruniy nisbati xam shaxar tashqarisi, tashqarida yashovchi
kishi ma`nosini anglatadi. Ayrim olimlarning fikricha, allomaning kunyasi Abu
Rayxon (Rayxonning otasi) uning botanikaga qiziqqani va Rayxonni yaxshi
ko`rganidan bo`lsa kerak deb xisoblashadi.
Xorazm O`rta Osiyoning qadimiy davlatlaridan biri bo`lib, X-XI asrlarda
rivojlanishning eng baland cho`qqisiga ko`tarilgan edi. O`sha paytda Xorazm
Somoniylar davlati tarkibiga kirsa xam, butun Yaqin SHarq davlatlari bilan bir
qatorda Volga bo`yi, SHimoliy Kavkaz, Kiev Rusi, G`arbiy Evropa davlatlari bilan
keng savdo-sotiq ishlarini olib borgan, unda xatto rumliklar va suriyaliklar xam
to`plangan edi. Xorazm Somoniylar davlatidan chetroqda bo`lgani uchun avval
yarim mustaqillikka ega bo`lsa, keyinchalik butunlay mustaqilligini qo`lga kiritdi.
Unda savdogar va xunarmandlar shaxarlari paydo bo`la boshladi. Jurjon shaxri
Mamu-nidlar davlati poytaxtiga aylantirildi, ular qadimgi afrig`iylar sullolasini
qulatadilar.
Beruniy yoshligidanoq ilm-fanga qiziqqan, xorazm tilidan tashqari sug`diy, fors,
yunon, xind, suryoniy, qadimgi yaxudiy tillarini bilar edi. Ammo uning
yoshligidagi ustozi xaqida ma`lumotlar yo`q. Ancha bilimlar soxibi bo`lgan
Beruniy xorazmshox saroyidagi o`z zamonasining mashxur olimi Abu Nasr
Mansur ibn Iroq qo`lida ta`lim oladi. Abu Nasr ibn Iroq astronomiya, geo-metriya,
matematika fanlarning chuqur bilimdoni edi. U Beruniy-ni Эvklid geometriyasi va
Ptolomeyning astronomik ta`limoti bilan tanishtiradi. Ammo Beruniyning o`zida
mustaqil bilim olish va o`rganish qobiliyati juda kuchli bo`lib, 16 yoshidаёк
aloxida astronomik kuzatishlar olib boradi. Juda yosh bo`lishiga qaramasdan O`rta
Osiyoda birinchи globus yaratdi. Kuzatishlar uchun o`zi astronomik asboblar ixtiro
etgan.
Qadimgi ulug` geograf Klavdiy Ptolemey (90-168 yy.) o`zining "Geografiyaga
qo`llanma" kitobining 12 qismida meridianlar, paralellar va axoli punklarini
ko`rsatuvchi globus tayyorlash qo`llanmasini beradi. Ammo bu qo`llanmaga
muvofiq biror kishining globus yasagani xaqida ma`lumot saqlanmagan.
Adabiyotlarda qayd qilinishicha, birinchi ilmiy globus 1492 yili ritsar Martin
Bexaym tomonidan yasalgan deb e`tirof etiladi. "Geodeziya" bilan tanishsak,
fikrimizni o`zgartirishga majbur bo`lamiz, chunkи dastlabki globus O`rta Osiyo va
Yaqin SHarqda Beruniy tomonidan yasalgani isbotlandi. Tog` cho`qqisidan
ko`rinadigan gorizont chizig`ini kuzatish yo`li bilan Beruniy ungacha va undan
keyin xech kim erishmagan aniqlikda Er qit`asi o`lchamlarini topgan, 1o
kattalikdagi Er meridiani aylanasining uzunligini Beruniy 110624 metr deb
xisoblagan. Zamonaviy astronomik va geografik o`lchashlар natijasida bu kattalik
111,1 km ekanligi isbotlanganini e`tiborga olsak, Beruniy bor-yo`g`i 476 metrgа
adashganining guvoxi bo`lamiz. Beruniyning bu ishi undan keyin yashagan
olimlarning topgan qiymatlaridan xam aniqroq edi. Gorizont pasayishi orqali
26
burchak o`zgarishini kuzatish bir qancha vaqt ingliz olimi Rayt (1560-1616 yy.)
yutug`i deb xisoblangan bo`lsa xam, bugun bu kashfiyot Beruniy xizmatlarining
natijasi ekanligi to`la o`z isbotini topdi.
Beruniy o`z ish usuli bilan boshqa olimlardan shu bilan ajralib turadiki, xech biror
xulosasini tekshirilmagan, isbotini topmagan va mavxum natijalar orqali e`lon
qilmaydi. Ayniqsa, Ptolemeyning SHarqdagi shaxarlarning geografik koordi-
natalarini topgan qiymatlariga shubxa bilan qaraydi. Geografik koordinatalarni
aniqlashda Beruniy tomonidan trigonometriya va geometriyaning qo`llanishi bu
natijalar aniqligini shu qadar ishonchli qildiki, xali-xanuzgacha zamonamiz
olimlari uning muvaffaqiyatlaridan taajjublanib, qoyil qolmoqdalar. Beru-niyning
yozishicha: "Men Ptolemeyning "Geografiya" kitobidagi bayon qilingan usullarni
Jayxoniy va boshqa olimlarning "Yo`llar xaqidagi kitobi"dagi kattaliklar bilan
solishtirib, juda mavxum va menga shubxa uyg`otgan ma`lumotlarga ega bo`ldim.
Barcha shaxarlar va joylarning nomlarini, ular orasidagi masofalar xaqidagi
ma`lumotlarni yig`a boshladim. Bu natijalarning aniqligini bir necha kishilardan
olingan qiymatlarni solishtirish orqali tekshirib turdim. Olingan natijalarni yozib
borganim uchun esimda saqlashga o`rin yo`q edi, chunki men zamonaning
tinchligiga, o`zimning barcha kulfatlardan ximoyalangan va xavfsizlikda
ekanligimga ishonar edim. Ammo meni kulfat bosganda yuqorida aytilgan narsalar
bilan birga mening barcha xarakatlarim xam zoe ketdi",- deb eslaydi.
994-995 yillar Xorazmda, umuman O`rta Osiyoda juda muxim o`zgarishlar sodir
bo`ldi. Ko`chmanchи Koraxoniylar boshliq qabila-lar Somoniylar davlatini
emiradi, buning natijasida Xorazmda xam davlat to`ntarishi bo`lib, Qiyot shaxri
Urganch amiri Ma`mun I (995-997 yy.) tomonidan bosib olinadi. Xayoti xavf
ostida kolgan 22 yoshli olim Vatanini tashlab chiqib ketadi, avval Kaspiy dengizi
janubidagi Jurjon shaxriga, keyinroq Texron yaqinidagi qadimiy Ray shaxriga
boradi. Beruniy Raydan yana Jurjonga keladi va bu erda o`zining ikkinchi ustozi -
tabib, astronom, fay-lasuf Abu Saxl Iso al-Masixiy bilan tanishib, undan ta`lim
oladi. O`sha paytda Kaspiy oldi viloyatlarida ziyoriylar sulolasi (928-1042 yy.)
xukmronlik qilib, bu sulolaning mashxur vakili Kobus ibn Vushmagir (1012-1013
yillar orasida o`ldirilgan) olimni o`z ximoyasiga oladi. "SHams al-Maoliy" ("Oliy
martabalar quyoshi") taxallusi bilan mashxur bo`lgan bu podshoxga Beruniy
"Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarini bag`ishlaydi. O`rta Osiyo va
Xorazmga qilgan sayyoxatlarida Beruniy xaqida barcha ma`lumotlarni to`plagan
mashxur sayyox Yoqut al-Xamaviy (1179-1229 yy.) olimning Jurjondagi xayoti
xaqida xam juda muxim ma`lumotlar qoldirgan. U Beruniyning barcha
qo`lyozmalari bilan tanishib chiqqan. Yoqutning yozishicha, Qobus ibn Vushmagir
Beruniyga vazirlik lavozimini taklif qilgan, lekin olim bunga rozi bo`lmagan va
ilm bilan shug`ullanishni afzal ko`rgan.
1010 yili Beruniy Abu Abbos Ma`mun II ibn Ma`mun (997-1017 yy.)
tomonidan taklif qilinadi va Xorazmning yangi poytaxti Urganchga keladi. Yoqut
Xamaviyning yozishicha, xorazmshox Beruniyni o`z saroyiga joylashtiradi va uni
olim sifatida izzat-ikrom qiladi. Ma`mun II ilm-fan va adabiyot xomiysi bo`lib,
27
Urganchda "Ma`mun akademiyasi" ilmiy markazini barpo qiladi. Bu akademiyaga
o`sha zamonning, umuman, islom SHarqining olim, shoir va faylasuflarini
to`playdi, bular xaqida Ibn Sino to`g`ridagi risolada batafsilrok to`xtalamiz.
Beruniy "Akademiya" faoliya-tida ishtirok etishi bilan birga shox Ma`munning eng
yaqin maslaxatchisi, mamlakatning barcha siyosiy ishlarida faol qatnashar edi,
afsuslar bo`lsinkim, shuncha mexnatlar evaziga tashkil qilingan "Ma`mun
akademiyasi" 1017 yilgacha o`zining faoliyatini davom etdi, xolos. Bu davrda
Ma`mun II saroyida yuksak mavqe egasi va xurmatga sazovor olim kamyob
metallar va qimmatbaxo toshlar ustida eng murakkab kuzatish va tajribalar
o`tkazish imkoniga ega bo`ldi. Bu izlanishlar keyinchalik "Mineralogiya"
kitobining yuzaga kelishiga zamin yaratdi. Mashxur yurtdoshimiz Abu Rayxon
Beruniy xam, simob metall emas balki "metallar onasi" deb xisoblaydi. o`zining
qomusiy "Mineralogiya" (1048yil) asarida me-tallar guruxida simobni oltindan
oldinga qo`yadi va ularning zichligini juda katta maxorat bilan aniqlab chiqadi.
Beruniy Urganchda yashagan davrida Ibn Sino bilan yozishma-lar olib borgan.
Bizgacha bu yozishmalarning faqat 18 tasi etib kelgan. Bu xatlar Beruniyning
tabiat falsafasi va fizika masalalari bilan qanchalik qiziqqanligidan guvoxlik
beradi. Savol-javoblarda fazo, issiqlikning tarqalishi, jismlarning issiqdan va
suvning esa muzlash paytida kengayishi, nurning qaytishi va sinishi kabi masalalar
ustida ikki olim tortishadi. Savol-javoblarning mazmunidan Aristotelning aql bilan
xis qilish orqali chiqargan xulosalariga Beruniy o`zining kuzatish va tajriba orqali
aniqlagan xulosalarini qarshi qo`yadi, Ibn Sino esa Aristotelni ximoya qiladi.
1017-1018 yillarga kelib Urganchda yana notinchlik davri boshlanadi.
Movarounnaxrda Qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xuroson va Afg`onistonda
esa mashxur Maxmud G`aznaviy 997-1030 yillar davomida o`z xukmronligini
o`rnatadi. Koraxoniylar bilan Maxmud G`aznaviy o`rtasida tuzilgan sharnomaga
muvofiq Amudaryo ular davlatining chegarasi qilib belgilanadi. Xorazm Maxmud
davlatiga qaram bo`lib qoladi va keyinchalik uning tomonidan bosib olinadi.
Beruniy xam Maxmud G`aznaviyning bosqinchilik rejalariga qarshi bo`lgan
voqealarda ishtirok etgan. Xorazm bosib olingach, Beruniy asir sifatida G`azna
shaxriga olib ketiladi. Sulton Maxmud Beruniy va uning yaqin safdoshi bo`lgaн
xorazmlik olim Abdusamad Avvalni qatl etish xaqida farmon beradi. Lekin vaziri
a`zam Xo`ja Xasanning o`rtaga tushishi tufayli olimning xayoti saqlab kolinadi.
Keyinchalik Maxmudga yaqin kishilar vositachiligida Beruniy bilan Sulton
Maxmud o`rtasida nizolar ko`tarilib, olim uchun yana osoyishta xayot kechirish
imkoni tug`iladi.
Sulton Maxmud G`aznaviy - asli Sirdaryo bo`yidan. Uning otasi Sabuktegin
yoshligida asirga olinib, toshkentlik Nasr CHochiy degan savdogarga sotilgan.
Toshkentdan Qarshi, keyin Buxoroga keltirilgan. Bu erda Alptegin ismli amaldor
xizmatida bo`lgan va uning amiri lavozimigacha ko`tarilgan. Alpteginning o`zi
xam Buxoro amirining g`ulomi bo`lgan, keyinchalik jangovarligi va
ishbilarmonligi tufayli ozod qilingan, xatto sipax-salor (armiya boshlig`i)
lavozimiga ko`tarilgan. Amir Sabuktegin Afg`onistonga ketib G`azna shaxrini
28
bosib olgan va u joyni poytaxt qilib kattagina davlat yaratgan. Sabuktegin 20 yil
xukmronlik qilib, 997 yili vafot etadi. Uning vafotidan keyin o`g`li Maxmud
jaxongirlikni davom ettirdi, G`arbda - Эronning bir qismini SHimolda - Xorazmni,
Janubda - Xindistonning Panjobini qilich va daxshat bilan bosib oldi. Poytaxti
G`aznani dunyoning eng go`zal, obod va gavjum shaxarlardan biriga aylantirdi,
xarbiy o`ljalar, oltin va marvaridlar evaziga bu shaxar bezatildi.
1030 yili Beruniy Xindiston nomli mashxur eng yirik asari "Taxqiq mo-l-Xind min
ma`qula maqbula fi-l-aql av marzula" ("Xindlarning aqlga sig`adigan va aqlga
sig`maydigan ta`limotlarini aniqlash")ni yaratdi. Bu shox asarga G`arb va SHarq
olimlari, shu jumladan, xozirgi xind olimlari xam juda yuksak baxo berganlar. U
Xindiston asarini yozish uchun sanskrit tilini o`rgangan va Xindiston shimolidagi
Nandia qal`asida yashab, xind madaniyati, adabiyoti va mashxur olimlari bilan
yaqindan tanishgan. Akademik V.R. Rozen: "SHarq va G`arbning qadimgi va
O`rta asrdagi butun ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yo`q",- deb
yozgan edi.
Beruniyning muxim asarlaridan biri "Qimmatbaxo toshlar-ni bilib olishga oid
ma`lumotlar kitobi" ("Kitob ul-jamoxir fi ma`rifat ul-javoxir"), ya`ni G`arbda
mashxur "Mineralogiya" asaridir. Bu kitob 1048 yili G`aznada yozilgan bo`lib,
olim bu kitobda birinchi marta qimmatbaxo toshlarning solishtirma og`irligini
aniqlagan. Buning uchun etalon (ya`ni "qutb") sifatida oltin andoza qilib olingan.
Maxmud G`aznaviy vafotidan keyin uning katta o`g`li Mas`ud davlatni (1030-
1041 yy.) o`z qo`liga oldi, bu davrda Beruniyning axvoli ancha yaxshilandi.
Yoqut Xamaviyning yozishicha, bu shox astronomiyaga qiziqqan va ilmiy
kuzatishlarga e`tibor bilan qaragan. SHuning uchun xam Beruniy astronomiyaga
oid maxsus asari "Mas`ud qonuni" ("al-Qonun al-Mas`udiy")ni o`z ximoyachisi
Sulton Mas`udga bag`ishlaydi. O`rta asr olimlari bu asarni juda yuqori
baxolaganlar. "Al-Qonun al-Mas`udiy" asari matematika va astronomiyaga oid
Beruniygacha yozilgan barcha kitoblar izini o`chi-rib yubordi",- deb yozadi
tarixchi Yoqut al-Xamaviy.
Beruniy umrining oxirigacha G`aznada yashadi, bu orada bir bor Xindistonga
borib keldi, bir marta o`z ona yurti - Xorazmga xam borgan. Umrining oxirigacha
shu erda qolib 1052 yili 79 yoshida vafot etdi. Yoqut al-Xamaviy "Adiblar
qomusi" ("Mu`jam ul-udabo") asarida yozishicha, Beruniy nafsi pok, xalol odam
bo`lgan, gapni ochiq-oydin, shartta-shartta gapirgan, lekin noma`qul xatti-
xarakatlar qilmagan. U ilmi nujum (asrologiya) ga e`tibor bermagan. "Ilmi nujum
fanining ildizlari chirigan, shoxlari mo`rtdir. Uning xulosalari qarama-qarshi, unda
xaqiqat ustidan taxmin xokimlik qiladi. ... Alkimyo esa boylik orttirishni maqsad
qilib qo`ygan soxta fandir",- deydi olim.
Beruniyning oxirgi asari "Dorivor o`simliklar xaqida kitob" ("Kitob us-saydana fi-
t-tibb")dir. SHarqda bu asar "Saydana" nomi bilan mashxur bo`lib, unda Yaqin
SHarq va O`rta Osiyoda o`sadigan dorivor o`simliklarning to`la tavsifi berilgan.
G`arbda bu kitob "Farmakognoziya" deb ataladi. Uni farg`onalik tabib Abubakr
bin Ali al-Kosoniy 1211 yili fors tiliga tarjima qilgan.
29
Abu Rayxon Beruniy fanning xamma soxalarida samarali ijod etdi. Akademik
I.Yu. Krachkovskiy so`zи bilan aytganda, u bilgan soxalarni sanab chiqishdan
ko`ra, kizikmagan soxalarini sanab chiqish osonrokdir. Beruniy yubileyi
munosabati bilan O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomli
SHarqshunoslik instituti jamoasi A.Rasulev, Yu. Xakimjonov, G. Jalolovlar 1965
yili olimning "Xindiston" asarini, 1968 yili "Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar" asarini Abdufattox Rasulev o`zbek tiliga tarjima qilib nashrdan
chiqarganlar. Ayniqsa, bu borada Ubaydulla Karimov va Abdusodiq Irisovlarning
ishlari samarali bo`lib, ular dunyoga tanilgan beruniyshunos olimlarimiz
xisoblanadilar.
Abu Ali Ibn Sino
O`z davrida fanning deyarli xamma soxalarida chuqur iz koldirgan qomusiy olim
Ibn Sino, ayniqsa, tabobat ilmida katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Buning asl
moxiyati shundaki, Ibn Sino o`zidan oldin o`tgan olimlarning yaratgan ilmiy
faktlarini va muloxazalarini izchillik bilan bir tizimga sola oldi. Ibn Sino o`z davri
olimlaridan farqli ularoq, chalkash muloxazalar va diniy aqidalar ta`siriga
berilmasdan, faqat tajriba va amaliyotgina xaqiqiy ilmning ob`ektiv asosi bo`lishini
talqin va targ`ib etdi. SHarqda uni "ash-SHayx" - Donishmand, Iloxiy ustoz yoki
"ar-Rais" - Boshliq, Boshqaruvchi; ko`proq esa xar ikki sifat - "ash-SHayx ar-Rais"
nomi bilan mashxur bo`lgan. Uning "Xujjat al-Xaq" ya`ni Xaqiqat namoyandasi,
keyinroq uning qarashlarini diniy qarashlarini bilgan tanqidchilar "Xujjat al-Islom"
- Islom namoyandasi deb xam atashgan. Ibn Sino jaxon fani taraqqiyotiga ulkan
xissa qo`shgan buyuk siymolardan bo`lib, uning ilmiy ishlari xorazmlik olim Abu
Rayxon Beruniy asarlari bilan birgalikda o`sha davr fani taraqqiyotining eng
yuqori cho`qqisini tashkil etadi.
Uning to`la ismi Abu Ali al-Xusayn ibn Abdullox as-Xasan ibn Ali ibn Sino
bo`lib, qisqacha Ibn Sino deb yuritiladi. Bu nom qadimgi yaxudiy tilida Aven Sino
deb yozilgan va olimning Evropada keng tarqalgan Avitsenna shaklidagi nomi shu
so`zning buzilib talaffuz etilishidan kelib chiqqan. Ibn Sinoning otasi Abdullox
Balx shaxridan bo`lib, Somoniylar amiri Nux ibn Man-sur davrida (976-997 yy.)
Buxoroga ko`chib keladi va o`sha atrofdagi Xurmitan qishlog`iga amaldor etib
tayinlanadi. Afshona (Ispeni) qishlog`iga ko`chib o`tganida Sitora nomli qizga
uylanadi. Ularning ikki o`g`illari bo`lib, Xusayn (Ibn Sinoning yoshlikdagi nomi)
980 yil avgust oyining ikkinchi yarmida (xijriy 370 yil safar oyining boshida)
dunyoga keladi. Uning otasi moliya-soliq ishlari xodimi bo`lsa xam, Misrda keng
tarqalgan ismoiliya oqimiga mansub ilmiy va falsafiy dunyoqarashga ega bo`lgan
shaxs edi.
Xusayn 5 yoshga kirganida ularning oilasi poytaxt - Buxoroga ko`chib keladilar va
Ibn Sinoni o`qishgа beradilar. U 10 yoshga etar-etmas Qur`on va adab (adab
deganda u vaqtlarda savodli kishining bilishi zarur bo`lgan til qoidalari, bayon,
Dostları ilə paylaş: |