Osiyoning G`arbiy tomoni - Ioniyada, Milet degan joyda (xozirgi Turkiya zamini)
yashagan. Falesning fikricha, bizni o`rab olgan borliqning dastlabki asosini tashkil
etuvchi element - modda borki, qolgan barcha jismlar shundan xosil bo`ladi va
suvsiz xayot bo`lmasligini e`tirof etadi. Qadimgi yunonlar vakuum bo`lishi
mumkinligini inkor etishar, Er bilan osmon orasida bo`shliqning xavo bilan
bandligini xisobga olib, suv va erdan boshqa barcha joy xavo bilan to`lgan deb
tasav-vur qilishardi. Anaksimenning fikricha koinotni tashkil qiluv-chi modda bu
xavo bo`lib, koinot markaziga yaqinlashgan sayin uning zichligi ortadi va siqilishi
natijasida moddaning boshqa ko`rinishi - suv va erni xosil qiladi. Miletga qo`shni
bo`lgan Эfes shaxrida yashagan boshqa qadimgi yunon faylasufi Geraklit bu
masalaga boshqacha yondashadi. Agar koinot doimo o`zgarib turish xususiyatiga
ega bo`lsa, unda materiya asosini unga o`xshagan shunday xossali substantsiya -
olov tashkil qiladi deb xisoblaydi.
10
Anaksimen davrida Ioniya dengizi qirg`oqlaridagi davlatlarni Эron davlati
zabt etadi va qattiq istilochilik siyosatini yurg`izadi. Yunonlarning qo`zg`oloni
shafqatsizlarcha bostiriladi va eroniylardan qutilish maqsadida yunonlik
donishmandlar g`arbga qarab qochishadi. Эramizdan avval 529 yilda Samos
orolida yashagan Pifagor xam janubiy Italiyaga ko`chib o`tadi va o`zining falsafiy
maktabini yaratadi. Pifagor qarashlarining tarafdorlaridan biri Agrigentalik
faylasuf Эmpedokl (490-430 yy.) o`z ustozi bilan materiya asosini qanday element
tashkil etishi xaqida bosh qotirishadi, ammo ioniyaliklarning fikrlariga xech
qo`shilmaydilar. Ular materiya asosi nega birgina element bo`lishи kerak deb
xisoblagan Эmpedokl er xam materiya elementlaridan biri va uning asosini birgina
jism emas, balki Geraklitning olovi, Anaksimenning xavosi, Falesning suvi va er -
jami to`rt unsur materiyani tarkibiy qismidir degan xulosa chiqaradi.
Aristotel' ta`limoti
Qadimiy tarixning buyuk mutaffakiri Aristotel' (384-322 yy.) o`zining
"Metafizika" asarida borliq mavjudotni tashkil etuvchi barcha elementlar xaqidagi
mavjud fikrlarni jamlaydi. Aristotel' o`zidan ilgari yashab o`tgan barcha yunon
faylasuflarining fikrini o`rganib, Эmpedoklning to`rt materiya elementlari
xaqidagi g`oyasini qabul qildi va rivojlantirdi. Aristotel' materiyani tashkil qiluvchi
to`rt unsur-stixiyalar material substantsiya emas, balki xarakterli xossalarini
namoyon qiluvchi (issiqlik, sovuqlik, quruqlik va namlikni) belgi deb xisoblaydi.
Qarama-qarshi xil xossalarni namoyon qiluvchi element-stixiyalar birika olmaydi:
issiqlik va sovuqlikni, namlik va quruqlikni birlashtirib bo`lmaydi. Aristotelning
fikricha, elementlar bir-biriga o`ta oladi, xatto ularni biriktirib, murakkabroq jism
va birikmalarni olish mumkin:
Dastlabki materiya issiqlik va quruqlik olov,
Dastlabki materiya sovuqlik va quruqlik er,
Dastlabki materiya issiqlik va namlik xavo,
Dastlabki materiya sovuqlik va namlik suv.
Issiq Olov Quruq
Er,
Xavo
(Tuproq)
Nam Suv Sovuq
Aristotel' mexanik va chin aralashmalar borligini ajratdi. Mexanik
aralashmalarda komponentlar mustaqil, aloxida bo`lsa, chin aralashmalarda
moddalar qo`shilib, murakkab bir jinsli birikmaga aylanadi, unda dastlabki
11
moddalar qolmaydi. Bu aralashmani faqat olov buzishi mumkin deydi.
Aristotelning fikricha, kimyoviy birikma -"miksis" - bir jinsli gomogen va yaxlit
sifatga egadir. Aristotel' fikrini to`lqinlantirgan masalaning moxiyati
quyidagichadir. Ayrim xarf va bo`g`inlardan so`з tarkib topganidek, murakkab
moddalar xam ayrim elementlardan xosil bo`ladi. Olov, xavo, suv va tuproq bu
real modda bo`lmasdan birlamchi butun materiyaning turli to`rt xolati yoki
shakli",- deydи Aristotel'.
Yunon atomistikasi
Materiyaning bo`linishi xaqidagi savol yunon faylasuflari qiziqishining
ikkinchi muxim tomoni edi. Ikkiga bo`lingan toshni mayda zarrachalarga ajratish
va bu jarayonni qachongacha davom etish mumkino` Ioniyalik Levkipp
(eramizgacha 500-440 yy.) birinchilardan bo`lib mayda bo`laklangan zarrachalari
yanada kichikroq qismga ajratish ma`lum chegaradan keyin to`xtaydi degan
xulosaga keldi. Levkippning shogirdi Abderiyalik Demokrit (470-360 yy.)
ustozining bu fikrini rivojlantirdi va cheksiz bo`laklarga bo`lingan mitti zarrachani
"atomos"-"bo`laklarga bo`linmaydigan" so`zini qo`lladiki, biz bu termindan
xanuzgacha foydalanamiz. Demokritning fikricha, zarracha absolyut mustaxkam
va bo`linmas bo`lib, u abadiydir deb tushuntiradi va "atom" tushunchasini taklif
etadi. Uning tasavvuricha, bizni qamrab olgan dunyo cheksiz bo`shliqda
xarakatlanuvchi atomlarning birikishi va parchalanishi natijasidir. Ta`m, rang,
issiqlik va sovuqlik kabi xossalar faqat inson sezgi organlariga ta`sir etuvchi shartli
xodisadir deydi. Materiya kichik zarrachalardan iborat bo`lib, uning bo`linish
chegarasi bor degan ta`limot bugungi kunda atomistika nazariyasi deb aytiladi.
Demokritning fikricha, xar qanday elementlar atomlarining shakli va kattaligi farq
qiladi, shuning uchun xam ularning xossalari bir-biriga o`xshamaydi. Biz
ko`radigan va xis qiladigan real moddalar turli element atomlarining birikishi
maxsulidir. Bu birikmalar tabiatini o`zgartirish yo`li bilan bir aniq moddani
ikkinchisiga aylantirish mumkin.
Bu fikrlarning barchasi bizlarning zamonaviy dunyoqarashi-mizga mos kelsa
xam, Demokrit o`zining nazariy g`oyalarini eksperimentlar bilan isbotlay olmadi
va keyingi 2000 yil davomida bu nazariyadan xech kim keng foydalanmadi.
Qadimgi zamon yunon faylasuflari umuman tajribalar amalga oshirmasdan
xaqiqatni baxslardan izlashgani uchun Aristotelning material zarrachaning cheksiz
bo`linmasligi xaqidagi ta`limotni qabul etmadilar, Demokritning atomistik
g`oyalari yo`qolib ketmadi.
Boshqa yunon faylasufi Эpikur (342-270 yy.) Demokritning mexanistik
atom nazariyasini tanqid qiladi. U atomlar ma`lum shakllarga ega bo`lib, ular juda
katta zichlikka ega, aynan massa va kattalik bilan farqlanadi va bir-biri bilan
kichkina o`simtalari orqali birikadi deb xisoblaydi. "Atomlar shakli, og`irligi va
shu shakli belgilaydigan xossalaridan tashqari boshqa xil xossalari bilan bizning
12
sezgi organlarimizga ta`sir etmaydi",- deb yozadi Эpikur. Uning fikricha, atomlar
to`g`ri chiziqли xarakatidan og`ishi mumkin va bu to`qnashuvlar natijasida yangi
agregatlar xosil kiladi. Demokrit va Эpikur ta`limoti davom-chilari keyingi
asrlarda xam bor edilar. SHulardan biri eramiz-gacha I asrda yashab ijod qilgan Tit
Lukretsiy Kar (95-55 yy.) edi. Rimlik shoir va donishmand 6 kitobdan iborat
"Buyumlarning tabiati" (De Rerum Natura) nomli didaktik poemasida Эpikurning
atomistik ta`limotini bayon qiladi. Tarbiyaviy axamiyat kasb etgan bu mashxur
poema 1473 yilda chop etilgan va 1486 yilda ikkinchi marta nashr qilindi. XYII-
XYIII asrlarda atomistik nazariyaning qayta yaratilishiga bu kitob kuchli ta`sir
etdi, chunki Demokrit va Эpikurning asarlari yo`qolib ketdi va ulardan ayrim
parchalargina saqlangandi. Lukretsiyning poemasi bizgacha etib keldi va atomistik
ta`limotning isboti yangi ilmiy usullar bilan to`liq g`alaba qozondi. Эndi bu
nazariya faqat ilmiy tafakkurning natijasi bo`lmasdan, balki zamonaviy
eksperimental
tajribalarga
asoslandi.
Bularga
ko`rinmas
zarrachalarning
mavjudligi, yuvilgan kiyimning qurishi, xushbo`y moddalar xidi tarqalishi, yopiq
idishlardagi xavoning kengayishi va xokazo misollarni ko`rsatish mumkin.
"Atomlar bo`lmaganda barcha moddalar vaqt o`tishi bilan parchalanib, yo`qolib
ketishi lozim",- bu Эpikur va Lukretsiy atomistik kontseptsiyasining dastlabki
boshlang`ich nuqtaсидир.
ALKIMYo DAVRI
Aristotelning elementlar o`zgarishi xaqidagi g`oyalari metallarning
transmutatsiyasi xaqidagi ming yillik tadqiqotlarning "nazariy" dasturiga aylandi.
Эramizdan oldingi II asrda alkimyo paydo bo`ldi, Aleksandriya akademiyasida
"iloxiy mu`jizali san`at" vositasida nodir metallarning bir-biriga o`tishlari
o`rgatilar edi. "Эlementlarning" o`zaro aylanishi xaqidagi ta`limot simob va uning
birikmalarini o`rganish oqibatida paydo bo`ldi. Buyuk Aristotel' simobni suyuq
kumush deb atardi. "Hydrargerum" - "kumush suv" degani. Oltin, kumush, mis
kabi elementlar simob bilan amal'gama xosil qilishini ularning rangi, zichligi
o`zgarishlarini metallarning bir-biriga o`tishi deb xisoblaydi.
Aleksandriya alkimyosi
Iskandar Zulqarnaynning o`limidan (Aleksand Makedonskiy, eramizgacha
323 yil) so`ngra u tuzgan juda katta imperiya parchalanib ketdi, ammo
yunonliklarning Yaqin va O`rta SHarq mamlakat-lariga xali xam kuchli ta`siri bor
edi. Yana bir necha asrlar da-vomida bu o`lkalarda madaniyat va ilmning o`zaro
qo`shilishi va bir-birini boyitishi davom etib turdi. Misrda Iskandarning xarbiy
qo`mondonlaridan biri Ptolomey-Soter xokimiyatni qo`lga oldi va Aleksandriya
shaxrida "Museyon" ilm va musiqa o`chog`ini tashkil etib, uning kutubxonasiga
13
juda ko`p adabiyotlarni yig`ib keldi. Bu paytda misrliklar amaliy kimyo fanini
yaxshi o`zlashtirishgan bo`lsa xam, uni aloxida bilim soxasiga ajratishmadi.
Misrliklarning amaliy kimyo soxasidagi bilim darajasidan xayratlangan
yunonliklar ularning tajribalarini o`rganishdi va misrliklar kimyo fani xudosi
Oziris deb xisoblashsa, yunonlar uni o`zlarining xudolari Germes bilan
baravarlashtirdilar. O`z navbatida bu xil taqlidlar, aralashtirishlar fanning rivojiga
salbiy ta`sir etdi. Oddiy insonlar kimyogarlarni sexrgar, jodugar va xavfli bilimlar
soxibi deb xisoblashar va ulardan qo`rqishardi. Jamiyat oldidagi o`zlarining sirli
mavqelarini bilgan khemeia namoyondalari borgan sari o`zlarining yozuvlarini sirli
va oddiy xalq tushunmaydigan qilib, xar xil simvol va belgilardan foydalanishardi.
Yuqorida keltirilgan 1-jadval metallar va ularga mos keluvchi samoviy jismlarni
o`zaro juftliklar xosil qilgani xaqida ma`lumot berdi. Samoviy jismlar doimo
o`zlarining koinotdagi xolatlarini o`zgartirib turgani uchun ularga "planetalar" -
"adashgan yulduzlar" deb nom berishdi. Ularning nomlarini biz yuqorida keltirgan
edik. Materiyaning to`rt unsurlari xaqidagi ta`limotni eslagan alkimyogarlar PbS -
galenit metall yaltiroqligiga ega bo`lgan qoramtir mineral, o`z tarkibida qisman
kumush va oltin tutishi, uni qayta ishlashda metallarning transmutantlanishi yuz
berdi degan tushunchani kuchaytirdilar: galenit - qo`rg`oshin - kumush - oltiн
Bu o`z navbatida yangi firib va nayrang ishlatuvchi olchoqlarning butun
avlodini paydo qildi. Ular oltin rangli metallning olinishini oltin olish bilan
qiyoslashardi va sof oltin olishdan ko`ra bу jarayon ancha oson xam edi. Qadimgi
Rimliklar dinastiyasi davrida yunon madaniyati, dini butunlay tubanlikka yuz tutdi.
Xristian dini bir necha sektalarga (yo`nalishlar) ajraldi. Ulardan biri Suriyalik roxib
Nestor nomi bilan nestorianlar deb ataldi. Imperator Diokletian arzon oltinning
olinishi zaiflashgan, tang axvoldagi mamlakat iqtisodini qulatishidan qo`rqib,
barcha alkimyoviy asarlarni yo`qotish xaqida xukm chiqardi. Alkimyogarlar
quvg`inga uchradi. ularning bir xili Эron davlatiga o`tib ketishdi. Эron
lashkarboshilari nestorianliarga xayrixoxlik bildirishgani va qabul qilishganing
sababi Rim imperiyasiga qarshi kurashda ularning kuchi va bilimidan
foydalanmoqchi bo`ldilar. Bu davrdagi eronshoxlarning eng yuqori rivojlanish
cho`qqisi eramizning 550 yillarigacha davom etdi va eroniy dav-latlar bundan
unumli foydalandilar.
Arab alkimyogarlari
VII asr arablarning jaxon maydoniga chiqishi bilan mashxur bo`ldi. Ilgari
Arabiston yarim orolida tashqi dunyodan uzilgan xolda yashab kelgan arablar
Islom dini quvvati bilan G`arbiy Osiyo vа SHimoliy Afrikani zabt qildilar.
Эramizning 641 yilida Misrga xujum qildilar va tezda uni to`liq egalladilar. Bir
necha keyingi yil davomida eronshoxlar yurti xam shunday bosqinchilik bilan
bosib olindi. Buyuk arab imperiyasi vujudga keldi.
Qadimgi xumronlardan ibrat olgan arab xalifalari xam ilm-fanga o`z
e`tiborlarini qaratishdi. Ular khemeia so`zini al-khemeia shakliga aylantirishdi va
14
shunday qilib alkimyogar termini paydo bo`ldi. Arablar 670 yilda Xristian
dunyosining eng yirik shaxri Konstantinopolni o`z flotlari bilan qamal qilishganda
ularning kemalari suv bilan o`chmaydigan kimyoviy aralashma bilan yoqib
yuborildi va ular khemeianing birinchi amaliy oqibatini o`z terilarida sinab
ko`rishdi. Bundan xulosa chiqarib o`zini o`nglab olgan arablar keyingi besh asr
davomida alkimyoni o`z nazoratlariga olishdi.
YII-YIII asrlarda Yaqin SHarq mamlakatlarining (Suriya, Meso-potamiya)
Damashq, Bag`dod, Kordovada arab alkimyogarlari ishlay-digan ilmiy markazlar
paydo bo`ldi. Эndi arab olimlarining il-miy ishlari va xususan alkimyo o`rta er
dengizi bo`ylab Evropaga sekin kirib kela boshladi. 300-1100 yillar davomida
Evropaning tarixida kimyo saxifasi bo`m-bo`sh va unda xech qanday yangiliklar
uchramaydi.
SHarq mamlakatlari va arab davlatlaridagi bu davr fani, faylasuf-olimlari,
ularning qudrati va ayniqsa alkimyosi shu qadar keskin yuksaldiki, ular xususida
aloxida to`xtalishni lozim topdik. Bu xaqda keyingi bobda fikr yurgizamiz.
Evropada alkimyo va uyg`onish davri
1096 yilda birinchi salb yurishi boshlandi; xristianlar mu-sulmonlardan ular
bosib olgan erlarni qayta zabt eta boshladilar. 1099 yilda xristianlar Ierusalim
(Quddusi SHarif)ni ishg`ol qildilar. Ikki yuz yil davomida Suriya bo`ylarida
yashagan bir xovuch xristianlar Evropa malakatlariga arab fanining yutuq va
yangiliklarini olib kela boshladilar. Asta-sekin VIII asrda arablar bosib olgan
Ispaniya erlari xristianlar qo`liga o`ta boshladi. Evropaliklar arablarning boy
kutubxonasi borligini va unda barcha yunon faylasuf va olimlari asarlarining
tarjimasi,
ularga
yozilgan
sharxlar
va
SHarq
allomalarining
asarlari
saqlanayotganligini bilishgach, arablarning qattiq qarshiligiga qaramasdan bu
asarlarni tortib olishdi va lotin tiliga tarjima qilishdi. Bu ishlarga frantsuz
olimlaridan Gerbert (940-1003 yy.) boshchilik qildi, unga cherkov 999 yildan
boshlab papa Sil'vestr II degan ruxoniy nomini berdi.
CHesterlik ingliz olimi Robert 1144 yilda arab ilmiy ada-biyotlarini lotin
tiliga tarjima qilishni boshladi. Bu ish boshlangandan keyin unga izdoshlar topildi
va bu jarayon to`xtovsiz avj olib ketdi. Эng yaxshi tarjimon deb italiyalik olim
Gerard Kremonskiy (1114-1187 yy.) xisoblanardi. O`z umrining asosiy qismini
Ispaniyaning Toledo shaxrida (xristianlar bu shaxarni arablardan 1085 yilda qayta
tortib olishdi) o`tkazgan bu olim arab tilidan 92 traktatlarni tarjima qildi.
Alkimyogarlardan qolgan ilmiy meros bilan yaxshi tanishgan Evropa olimlari 1200
yillardan boshlab qaytadan bilish so`qmoqlariga kirib kela oldilar. Evropa olimlari
orasidan birinchi alkimyogar ko`proq Al'bertus Magnus (Buyuk Al'bert) nomi
bilan mashxur bo`lgan Al'bert Bol'shtedskiy (1193-1280 yy.) arab olimlari va
Aristotel' ishlarini qaytadan o`rganib chiqdi, o`rta asr va yangi davr olimlari
bundan unumli foydalanishdi. Buyuk Al'bert alkimyoviy tajribalarining izoxlarida
15
mishyakni shunchalar aniq tavsifladiki, ba`zan olimlar bu element ochilishini shu
olim nomi bilan bog`laydilar, xolbuki mishyak to`g`risida arab alkimyogarlari
ancha axborot to`plashgan va uning birikmalarini xam bilishar edi.
Buyuk Al'bertning zamondoshi xisoblangan ingliz roxibi va olimi Rodjer
Bekon (1214-1294 yy.) o`zining "Alkimyo ko`zgusi" kitobida barcha murakkab
tarkibli metallar va boshqa minerallar simob va oltingugurt birikmalaridan xosil
bo`lgan deb yozgan edi. U ilmiy ishlar qilish va uni rivojlantirish uchun dastlab
amaliy ishlarni yo`lga qo`yish va bajarilgan eksperimentlarning natijalarini
xisoblash va tushuntirishda matematik usullarni qo`llash lozim deb xisoblaydi. Bu
fikrlar qanchalar xaq bo`lmasin, xali dunyo va uning etakchi allomalari bunday
revolyutsion ruxda rivojlanish darajasiga etishmagan edi. Bekon butun bilimlar
entsiklopediyasini yaratishga urindi va birinchi bo`lib poroxni tavsiflab berdi.
Ba`zida Evropa olimlari porox kashfiyotchisi Bekon deb xisoblashgan, aslida
porox undan ilgari o`tgan noma`lum kashfiyotchi tomonidan tayyorlangan. Porox
yaratilishi bilan o`rta asrlarda qamal qilish bilan qo`lga kiritib bo`lmaydigan qal`a
va qasrlarni zabt qilish osonlashdi va piyoda askarlar mustaxkam zirxli sovut
kiygan otliqlardan ko`ra xavfliroq bo`lib qoldi. Bekon zamondoshlari xisoblangan
o`rta asr alkimyogari - Villanovalik ispan vrachi Arnal'd (1240-1311 yy.) va
Raymund
Lulliy
(1235-1313
yy.)larning
asarlari
asosan
metallar
transmutatsiyasiga bag`ishlangan. Xatto Lulliy inglizlarning serxarajat qiroli
Эduard II uchun oltin tayyorlab bergan. Ammo olimlar ularning o`zlariga xam,
asarlariga xam shubxa bilan qarashgan va ishonish-magan. O`rta asr
alkimyogarlarining eng sermaxsul ishlagani XIV asrda yashab o`tgan va ijod
qilgan, ammo u o`z nomini yashirgan va asarlariga Jobir deb imzo chekkan.
Psevdo-Jobir bugungi kimyoning eng zarur birikmalaridan bo`lgan sul'fat
kislotasini, undan keyin nitrat kislotasini tavsiflagan, minerallardan olish yo`lini
isbotlagan. Ilgari arab va yunon alkimyogarlari eng kuchli kislota deb sirka
kislotani xisoblashgan va uni xayvonot dunyosi yoki o`simliklardan olishar edi.
Ma`danlardan temir olish kashf etilgandan keyingi kimyo yaratgan eng muxim
yutuqlardan biri kuchli ma`dan kislotalarining olinishi bo`ldi. Эndi alkimyogarlar
juda ko`p reaktsiyalarni amalga oshirdilar, ilgari yunon va arab olimlari kuchli
erituvchilarida erita olmagan birikma va qotishmalar uchun o`z erituvchilarini
topdilar. Kashf etilgan sul'fat va nitrat kislotalari insoniyatga oltindan ko`ra
ko`proq foyda keltirgan bo`lsa xam, ko`p yillar davomida insonlar ularning qadriga
etmadilar va sun`iy oltin olish yo`llarini qidirishga davom etdilar. Oltin olish
shunchalar inson ongini og`uladiki, zamonaning etuk allomalari xam shu yo`lga
kirib ketdilar. (xatto rivojlangan va fan taraqqiyoti yuqorilab ketgan XVII asr
namoyandalari Boyl' va N'yuton xam bir muddat adashib shu yo`ldan borishgan).
Alkimyogarlar orasida aldamchilik, tovlamachilik, qalloblik yanada avj ola
boshladi. Tovlamachilikka yo`l qo`ymaslik va arzon oltin olish yo`lini to`sish
maqsadida Diokletian davridagidek alkimyogarlik taqiqlandi va bu soxa vakillari
quvg`inlikka uchradi. Evropa davlatlari raxbarlarining ta`qiblaridan sof vijdonli
16
xaqiqiy fan fidoyilari xam jabr ko`rishdi va ular o`zlarining ishlarini yashirishga
yoki undan voz kechishga majbur bo`ldilaр.
Ko`p yillik tajribalar natijasida kimyo soxasidagi keyingi tadqiqotlarning
"moddiy-texnik bazasi" yaratildi. XI-XII asrda etil spirti xaydash yo`li bilan olina
boshlandi, XIII asrda etil spirti asosan tibbiyotda ishlatilar edi. Uni "barcha dori-
darmonlarning onasi, malikasi" deb xisoblashardi. Bundan tashqari XIII asrda
temir kuporosi bilan oltingugurt yoki selitrani qizdirib sul'fat kislotasi olindi. XY
asrda oltinni tozalash uchun ko`p miqdorda nitrat kislotasi uchun extiyoj tug`ildi.
Dastlab 1270 yili Bonaventur "zar suvi" yoki "podshox arog`i"ni nitrat kislotasi
bilan novshadil spirti eritmasining o`zaro aralashmasidan olish mumkinligini
isbotlab berdi. Bu o`sha davrning eng muxim kashfiyoti - oltinni zar suvida eritish
mumkinligini ochib berdi. XYI asr oxirlariga kelib eritma tayyorlash, cho`ktirish,
xaydash, bug`lantirish, sublimatlash, kal'tsinatsilash (kuydirish), qayta kristallash,
ekstraktsiyalash kabi ishlar to`la o`rganildi. o`sha paytdagi barcha kimyoviy
jarayonlarni nemis kimyogari va vrachi Andrey Libaviy (1560-1616 yy.) 1597
yilda yozgan "Alkimyogar" kitobida yig`ib tushuntiradi. Kislotalarning kashf
etilishi ko`p minerallar tarkibini o`rganib, ularni, rudalarni turli kimyoviy
reaktsiyalar yordamida sof metallarga ajratish imkonini yaratdi. Kislota va
ishqorlar tuzlar olish uchun xom ashyo bo`lib qoldi. Bu paytda ishqorlar
Dostları ilə paylaş: |