O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

1. Mahsulotlarning o‗rnini bosuvchanligi. 
Iste‘molchiga biror 
mahsulotning o‗rnini bosuvchi boshqa mahsulotlar ko‗proq tavsiya 
qilinsa, unga talab shuncha egiluvchan bo‗ladi. Masalan, sof raqobatli 
bozorda taklif qilinadigan mahsulotlarning juda ko‗p o‗rnini 
bosuvchilari mavjud bo‗ladi, shu sababli har bir alohida sotuvchi 
mahsulotlariga talab butunlay egiluvchan bo‗ladi.
2. Mahsulot qiymati (narxi)ning iste‘molchi daromadidagi 
salmog‗i. 
Iste‘molchi daromadida mahsulotlar narxi qanchalik katta 
o‗rinni egallasa, unga talab shuncha yuqori egiluvchan bo‗ladi. Masalan, 
daftar yoki qalam narxining 10 foizga o‗sishi bir necha so‗mni tashkil 
qiladi va bu talab bildirgan mahsulot miqdorida juda kam o‗zgarish 
bo‗lishiga olib keladi. Shu bilan birga, avtomobil yoki uy narxining 10 
foizga o‗sishi mos ravishda 0,5 yoki 1,5 mln. so‗mni tashkil qiladi. 
Narxlarning bunday oshishi juda ko‗p oilalar bir necha yillik 

---

66 
daromadining kata qismini tashkil qiladi va, aytish mumkinki, bu sotib 
olinadigan mahsulot miqdorini sezilarli ravishda kamaytiradi. 
3. Mahsulotlarning iste‘mol xususiyatlari. 
Zeb-ziynat buyumlariga 
talab odatda egiluvchan, hayotiy zarur buyumlarga esa talab 
noegiluvchan hisoblanadi. Masalan, non va elektr energiyasi zaruriy 
iste‘mol buyumlari hisoblanadi, shu sababli ular narxining oshishi non 
yoki elektr energiyasini iste‘mol qilishning keskin kamayishiga olib 
kelmaydi. Boshqa tomondan zeb-ziynat buyumlariga narxlar oshganda 
ularni osonlik bilan iste‘moldan chiqarib tashlash mumkin. 
4. Vaqt omili. 
Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig‗i qancha uzoq 
bo‗lsa, mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo‗ladi. Masalan, agar mol 
go‗shtining narxi 10%ga ko‗tarilsa, iste‘molchi uni xarid qilishni 
birdaniga qisqartirmasligi mumkin. Lekin bir qancha vaqt o‗tishi bilan u 
o‗zining moyilligini tovuq go‗shti yoki baliqqa o‗tkazishi mumkin.
Iste‘molchi daromadining 1% ga o‗zgarishi talabning necha foizga 
o‗zgarishini ifodalovchi ko‗rsatkich talabning daromad bo‗yicha 
egiluvchanligi ko‗rsatkichi deyiladi va quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 
D
Q
Et



Bu yerda: 

Q – talab miqdorining foizli o‗zgarishi; 

D – daromadning foizli o‗zgarishi. 
Taklif hajmiga ta‘sir qiluvchi boshqa omillar o‗zgarmay qolgan 
sharoitda, narxning 1%ga o‗zgarishi taklifning necha foizga o‗zgarishini 
ifodalovchi ko‗rsatkich