O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

texnika va 
texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish
uchun 
kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan 
tashqari, ishlab chiqaruvchi korxonalar xaridorlarni jalb qilish 
maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan iste‘molchilik tovarlariga 
kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat ko‗rsatishni amalga 
oshirmoqdalar.
Narxsiz raqobat usullari ichida 
marketing
muhim ahamiyatga ega 
bo‗lib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga 
moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.

---

98 
Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko‗rib 
chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir 
necha mezonlarga ko‗ra ajratish mumkin. 
1.
Bozorni qamrab olish darajasiga ko‗ra: 
sof
 
monopoliya, 
oligopoliya va monopsoniya. 
Sof monopoliya 
– tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki 
sotuvchining narx 
va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi 
yakkahukmronlik holati hisoblanadi. O‗zbekistonda sof monopoliyalar 
sifatida «O‗zbekiston havo yo‗llari» DAK, «O‗zbekiston temir yo‗llari» 
DAK, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasini misol keltirish 
mumkin. Darhaqiqat, ular o‗z tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning 
yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar. Shuningdek, ba‘zi hollarda 
tarmoqdagi monopolist ishlab chiqaruvchilar sonining ko‗payib borishi 
monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo‗ladi.
 
Monopolistik raqobat 
– tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar 
soni ko‗p hamda ular o‗rtasida ma‘lum darajada raqobat mavjud 
bo‗lgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o‗z tovar yoki 
xizmatining alohida, maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning 
narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma‘lum darajada 
hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga misol tariqasida ko‗plab mebel, 
kiyim-kechak turlari, kir yuvish vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchilarini keltirish mumkin.
Oligopoliya 
– tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki 
sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik 
holati hisoblanadi. Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O‗zbekistonda 
sement (asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida 
joylashgan), ko‗mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo 
(Sharg‗un) va Boysun (To‗da) tumanlarida joylashgan) ishlab 
chiqarishni misol keltirish mumkin. 
Monopsoniya 
– tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni 
juda ko‗p bo‗lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi 
yoki xaridori mavjud bo‗lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati 
hisoblanadi. Bunga «O‗zDEUavto» korxonasi yaqqol misol bo‗la oladi. 
Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi yengil avtomobillarni ishlab 
chiqarishda zarur bo‗lgan ko‗plab ehtiyot va butlovchi qismlarni 
ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan sotib olishda 
yakkahukmronlik mavqeiga ega bo‗ladi. 

---

99