O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

och ko‘k rangdagi tutun chiqishi
ga sababchi bo‘ladi. Tutun chiqishiqishiga 
odatda “gazaviy chok”, silindr kallak ostidagi prokladkani (qo‘yilmani) 
buzilganligidan dalolat beradi. Yuqori bosimli gaz yo‘laklari karterdagi 
moy yo‘laklari bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, gazning chiqib ketishida 
moy zarachalari bilan to‘qnashish va ilashish holatlari ro‘y beradi;

dvigatelni salt ishlashida undan 
havorang tutin
chiqishi yonilgi 
uzatish burchagining kech ro‘y berayotganidan, yoki yonilg‘i purkash 
sifatini pastligidan dalolat beradi. Yuklanishning ortib borishi bilan chiqib 
ketayotgan gazning zichligi ortadi, uning rangi avval 
jigarrang
bo‘lib 
so‘ngra 
qorayadi
. Uzatish berchagini ortaligi natizasida dizel tezlashish 
jarayonida, normal sozlangan dvigatelga nisbatan ancha engil ishlaydi, 
hatto sozlanganlarida engil detonatsiyalanish holatlari ham ro‘y beradi;

chiqib ketayotgan gazning tarkibida 
oq tutin
ning mavjudligi uning 
tarkibida suv bug‘lari yoki yonishga ulgurmagan yonilg‘ilarning 
mavjudligidan dalolat beradi. Odatda oq tutun sovuq holatda 
ishlatilayotgan dvigatellarda uchraydi. Qizigan dvigateldan oq tutunni 
chiqishi yonilg‘ining tarkibida suvni mavjudligidan, yonish kamerasida 
germetiklikni, kallak ostidagi prokladkani buzilganligidan, silindrlarda 
kompressiya yo‘qolganligidan, forsunkalar orqali yonilg‘ini purkash 
yomonlashganligidan, purkash vaqtini ilgari ro‘y berayotganidan dalolat 
beradi. Oxirgi ikki holatda oq tutin, dvigatel salt ishlaganda chiqishi 
kuzatiladi;

qizigan dvigatel ishlaganida 
sapundan bug‘ning chiqishi
ga sabab, 
moyning tarkibida suv yoki yonilg‘i mavjudligini bildiradi. Moyga 
suvning tushishiga sabab suv va karter bo‘shliqlarining, oraliq 
prokladkalarining buzilganligidan yoki forsunka stakaning ulanish 
zichligini buzilganligidan dalolat beradi. Moyga suv mavjud bo‘lsa schup 
bilan tekshirilganida uning nazorat yuzasida suv tomchilari paydo bo‘ladi; 

agarda chiqayotgan tutunning 
rangi bo‘lmagan holatda
dvigatelning 
quvvati kamayib ketadigan bo‘lsa, bu uzatilayotgan yonilg‘ining etarli 
emasligidan dalolat beradi. Bu avvalo regulyatorning dastagini noto‘g‘ri 
soslanganligidan yoki past bosimli yonilg‘i uzatish tizimidagi nosozlikdan, 
ya’ni qaytarish klapanining germetik emasligidan dalolat beradi, bunga 
filtrlarni tiqilib qolishi, past bosimli yonilg‘I nasosining klapanlarining 

---

46 
germetikligi yo‘qolganligi, tizimda havoning mavjudligi bo‘lishi mumkin. 
Agarda tizimda havo bo‘ladigan bo‘lsa dizel yuklanganda notekis ishlashi 
mumkin; 

dvigatelning gazaviy va suv bo‘shliqlari oralig‘ida zichlik yo‘qolgan 
bo‘lsa suyuqlikni sovitish radiatirining suv quyish bo‘yinchasidan 
suv va 
bug‘
sachrab chiqishi kuzatiladi. Bunga sabab silindr kallagi ostidagi 
prokladkaning buzilganligi, gilzaning o‘tirib qolganligi, korpuslarda va 
silindr blokida darzlar paydo bo‘lganligini bildiradi. Bunday holatlarda 
quyish bo‘yinchasida moy qoldiqlari, suv yuzasida esa – moy pardasi hosil 
bo‘ladi. 
Yuqoruda keltirilgan bir qancha nosozliklarni aniqlash oddiy 
texnologik ishlar (testlar) natijasida bajarilishi mumkin, ularga hech 
qanday diagnostikalash jihozlari shart rmas.
Dizel mexanizmlaridagi 
shovqin va taqillashlarni eshitib ko‘rish 
salt 
600…800 daqiqa
-1
chastotada ishlaganda va dizeldan 15…20 metr uzoq 
masofada turganda amalga oshiriladi. Bosh magistraldagi moyning 
bosiming qiymatiga, shovqin va taqillasnlar paydo bo‘ganida bosimni 
o‘zgarishiga etibor beriladi. Bunday holatlarda asosiy etiborni asos va 
shatun bo‘yincha podshipniklarining atrofidagi muxitga etibor beriladi. 
So‘ngra eshitish avtostetoskop yoki stetofonendoskop (komplektda 
mavjudligiga qarab) davom ettiriladi.
Avtotetaskop yordamida taqillashlarni eshitish
uchun
uning uch 
qismidagi uyachasi bo‘shatilib unning shtekeri avtotetaskopga o‘rnatiladi. 
Uchlik qattiq buyumdan yuritilib avtotetaskopning ishlashi shovqinnini 
sezishi bo‘yicha, telefonida eshitib ko‘rilib tekshiriladi. 
Dizelning ishlashi to‘xtatiladi va darxol avtotetaskopning uchligi 
trubokompressorning korpusiga qo‘yiladi, so‘ngra markazdan qochirma 
kuch ta’sirida ishlovchi filtir korpusiga qo‘yiladi va sekundomer 
yordamida rotorning aylanish vaqti aniqlanadi. Dizelning ishlashi 
to‘xtaganidan so‘ng trubokompressorning aylanish vaqti 10 s., filtrning 
rotori esa 40 s.dan kam bo‘lmasligi talab etiladi. 
Stetofonendoskop 
yordamida 
eshitish 
uchun
dastlab 
stetofonendoskopning sezuvchi elementi dizel detallarigi qo‘yilmaydi, 
tashqarida harakatlantirib (yuqoriga, pastga, chapga va o‘nga, orqadan va 
oldidan) eshitib ko‘rilib tinglanadi. Qaysi muxitdan kuchli tovush 
tarqalayotgani aniqlanadi.
Aniqlangan dizel yuzasiga stetofonendoskopning membrane elementi 
qo‘yilib, shoqin tarqatayotgan mexanizm aniqlanadi: krivoship-shatun 

---

47 
mexanismi, tishli g‘ildirak, gaz taqsimlash mexanizmi va moy nasosining 
elementlarimi yoki ilashish muftasimi, klapan mexanizmlarimi, taqsimlash 
valimi va boshqalar tekshiriladi.
Eshitish uchun membranasiz stetofonendoskop kanalidan (konussimon 
uchlik) ham foydalanish mumkin. Kanal asosan ikki holatlarda: dizel 
datallariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qoyiladigan bo‘lsa 
va juda yaqin 
masofagacha yaqinlashtiriladigan bo‘lsa qo‘llaniladi.
Silindrlarga yonilg‘ini uzatishni navbatma-navbat o‘chirish bilan, 
ularda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar aniqlanadi. Bunday 
o‘zgarishlar mavjud bo‘lsa, ushbu yo‘nalishdagi elementlarning (forsunka, 
yonilg‘I quvirlari, nasos seksiyasi) holati yoki ushbu silindr porshen 
gruhining 
germetikligi 
tekshiriladi. 
Tarqalayotgan 
taqillashning 
yolg‘izlatish maqsadida, reguliyatorning boshqarish dastagi yordamida 
tirsakli valning aylanish chostotasi keskin 80…10 min
-1
qiymatga 
o‘zgartiriladi.
Eshitish 4 daqiqagacha bo‘lgan vaqt davom etishi mumkin. Buning 
natizasida, tarqalayotgan tovushning tarqalishi ancha susayadi, qayta 
trkshirish 8…10 daqiqadan so‘ng amalga oshiriladi. Klapan atrofida 
shovqin kuchayadigan bo‘lsa dizel ishlashdan to‘xtatiladi, gaz taqsimlash 
mexanizmining qopqog‘i ochilib diqqat bilan koromisla, prujina, 
klapanlarning holati va issiqlik tirqishlarining mavjudligi tekshiriladi. 
Dizelning 
krivoship-shatun 
mexanizmidan 
tarqalayotgan 
taqillashlarning kuchayish holatida, markazdan qochirma kuch ta’sirida 
ishlovchi filtr ochiladi va undagi moy chiqindilarining holati o‘rganiladi. 
Agarda uning tarkibida vkladish, tirsakli val bo‘yinchalari, porshen kabi 
detallarning eyilish qoldiqlari mavjud bo‘lsa, u holda dvigatelning kqrteri 
echilib krivoship-shatun mexanizmi detallari tekshiriladi.