O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 

---

199 
11.2.
 
Aholi turmush darajasi va uning asosiy indikatorlari 
Har qanday jamiyatning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini oshirishga
qaratilgan bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri – aholi bandligi 
va turmush darajasini sifat jihatidan himoyalash masalalari bo‘lib, ularni 
quyidagilarga ajratish mumkin. 
Millat (aholi)ning farovonlik darajasini ifodalash uchun “Turmush darajasi”, 
“Xalq farovonligi”, “Turmush faoliyati xavfsizligi”, “Turmush tarzi”, “Aholining 
ijtimoiy-turmush sharoiti”, “Turmush sifati” kabi turli xil tushunchalar qo‘llaniladi. 
Ba’zan bu atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o‘rtasidagi farq 
muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. 
Xususan, 
aholining ijtimoiy-turmush sharoiti
– jamiyatning barcha 
a’zolariga mehnat qilish, dam olish, har tomonlama jismoniy va madaniy 
rivojlanishni ta’minlash hamda mehnat sharoitini yaxshi tashkil etish, kishilar
salomatligi va mehnat qilish qobiliyatini saqlashni kafolatlash, vaqtinchalik ish 
qobiliyatini yo‘qotganlarni ijtimoiy-ta’minot, nafaqalar bilan ta’minlash, nisbatan 
kam daromadli oilalarni ijtimoiy himoyalashni ifodalaydi. 
O‘tgan asrning 70-80-yillarida
 “Turmush tarzi” 
tushunchasi keng qo‘llanilgan, 
bunda hayot faoliyatning sifat ko‘rsatkichlari “Turmush” miqdor ko‘rsatkichlari esa 
“Turmush darajasi” bilan ifodalangan. 
Aholi turmush darajasi
– ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u aholining 
zaruriy moddiy va nomoddiy ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlanganlik (moddiy 
va nomoddiy ehtiyojlari qondirilganlik darajasi) hamda ularni iste’mol qilinganlik 
darajasi bilan tushuniladi. Aholining moddiy ehtiyojlariga oziq-ovqat, kiyim-kechak, 
turar-joy yoqilg‘i va uy-ro‘zg‘or buyumlariga bo‘lgan talablari kirsa, aholining 
madaniy- maishiy ehtiyojlariga insonlarning bilimi, malakasini oshirish, maishiy va 
kommunal xizmat ko‘rsatishi yaxshilash kabilarga bo‘lgan ehtiyojlari kiradi. 
Aholi turmush darajasi davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosati samaradorligini 
baholashdagi eng muhim mezoni bo‘lib, uni oshirib borish ijtimoiy rivojlanishning 
asosiy maqsadi hisoblanadi. “Turmush darajasi” tushunchasi zamonaviy talqinda 

---

200 
inson faoliyatining barcha tomonlariga taaluqli bo‘lgan keng qamrovli tushuncha 
hisoblanadi. 
Shu bilan birga turmush darajasi – ko‘plab omillar yig‘indisi ta’sirida bo‘lgan 
o‘zgaruvchan jarayondir. Bir tomondan turmush darajasi muntazam o‘zgarib 
turadigan turli ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa 
tomondan u ehtiyojni qondirish imkoniyatlari, tovarlar va xizmatlar
bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi bilan
belgilanadi. Ammo ish haqi miqdori ham, turmush darajasi ham ishlab chiqarish va 
xizmat ko‘rsatish sohalari samaradorligining ko‘lami, ilmiy-texnik taraqqiyot (ITT) 
darajasi, aholining madaniy-ma’rifiy saviyasi va tarkibi, milliy xususiyatlar, siyosiy 
hokimiyatga bog‘liq.
Keng ma’noda esa aholi turmush darajasi – inson rivojlanish darajasini ta’riflash 
(sog‘lomligi, iste’molining qondirilish imkoniyati), hayotiylik sharoitini (istiqomat 
muhiti, aholi muhofazasi) baholashni ifodalaydi. Aholi turmush darajasidagi 
bo‘layotgan o‘zgarishlar tahlili, qay darajada davlat ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi 
to‘g‘risida mulohaza yuritishga yordam beradi. 
“Turmush darajasining eng mufassal talqini quyidagicha: