1.2.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish zaruriyati
Har qanday mamlakat iqtisodiyotining samarali faoliyat ko‘rsatishida davlat,
uning institutlari va tarkibiy tuzilmalari muhim rol o‘ynaydi. Bunda, bir tomondan,
bozor va ikkinchi tomondan, davlatning tartibga solish mexanizmlari o‘rtasidagi
nisbat hal qiluvchi ahamiyatga egadir. XX asr davomida jahon iqtisodiyoti
rivojlanishining turli bosqichlarida bozor va davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmlarida navbatma-navbat kuchayishlar va pasayishlar kuzatildi. Shunga mos
ravishda, ayrim davrlarda iqtisodiy nazariya va siyosatda davlatning rolini
kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilib kelgan bo‘lsa (o‘tgan asrning 40 - yillaridan
to 70-yillargacha iqtisodiy nazariyada hukmronlik qilib kelgan keynscha ta’limot),
keyingi davrlarda iqtisodiy rivojlanishda bozor tomonidan tartibga solish
mexanizmining cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasi (XX asrning 80-90-
yillarida katta mavqega ega bo‘lgan monetarizm, neoliberalizm va boshqa iqtisodiy
nazariyalar) hukmronlik qildi.
Iqtisodiyot va davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar chegarasi bo‘yicha
hozirgacha iqtisodchilar orasida yagona fikr yo‘q. Bu masalada iqtisodchilar fikrini
ikki guruhga bo‘lish mumkin.
Angliyalik mashhur iqtisodchi Adam Smit asos solgan klassik ta’limot
tarafdorlari iqtisodiyotni mukammal, o‘z-o‘zini tartibga solib turuvchi tizim hisoblab,
davlatning unga aralashuvi iloji borija past darajada bo‘lishini ma’qullaydilar. A.
Smit ta’biri bilan aytganda, davlatning vazifasi “tungi qorovul” sifatida chegaralar
daxlsizligi va ichki tartibni ta’minlash bilan cheklanmog‘i lozim.
A. Smit vatandoshi Djon M. Keyns asos solgan “keyns”cha ta’limot
tarafdorlari esa zamonaviy iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi bozor mexanizmining
mukammal emasligini ko‘zda tutib, davlatning iqtisodiyotga faol ta’sir ko‘rsatishi
lozimligini ta’kidlaydilar. Ikkala ta’limot ham bugungi kunda amaliyotda sof holda
qo‘llanilmasada, iqtisodchilar o‘rtasida hanuzgacha qizg‘in munozaralar keltirib
chiqaradi va o‘z dolzarbligini saqlab kelmoqda.
7
Iqtisodiy rivojlanishning zamonaviy bosqichida davlatning tartibga solish roli
nafaqat davlat sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib
borayotganligini kuzatish mumkin.
Iqtisodiyotni
bozor
munosabatlariga
yoki
ma’muriy-buyruqbozlikka
asoslanishidan qat’iy nazar uni davlat tomonidan tartibga solish har qanday hukumat
uchun obyektiv zaruriyatdir.
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishdeganda davlat muassasalari
tomonidan amalga oshiriladigan va mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan qonunchilik, ijroiya va nazorat xarakteriga ega
bo‘lgan chora-tadbirlar tizimi tushuniladi”
1
. Davlatning iqtisodiy siyosati xo‘jalik
yuritish subyektlari va uy xo‘jaliklari moliyalarining mustahkamlanishiga, milliy
kapitalni jamg‘arilishiga, milliy tovar ishlab chiqaruvchilar uchun kredit resurslarini
olishning osonlashuviga ko‘maklashishi lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning aniq yo‘nalishlari, shakllari
va ko‘lamlari mamlakatning ma’lum davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Davlatning iqtisodiy sohani boshqarishdagi asosiy vazifasi – bu aholining
muttasil oshib boruvchi ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan moddiy ishlab
chiqarishning o‘sishini ta’minlashdir.
Shuni ta’kidlash lozimki, bozor iqtisodiyoti sof ko‘rinishda hech bir
mamlakatda uchramaydi. Rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy mexanizm uzaro
bir-birini to‘ldiruvchi xarakterda bo‘lgan ikki blokdan iborat: bozorning o‘zini-o‘zi
tartibga solish mexanizmi va davlat tomonidan tartibga solish. O‘z navbatida,
davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi turli mamlakatlarda turlichadir. Misol
uchun Skandinaviya mamlakatlarida (Shvetsiya, Niderlandiya, Daniya va b.) davlat
iqtisodiy jarayonlarga Shimoliy Amerika mamlakatlaridan (AQSh, Kanada) ko‘ra
faolroq ta’sir ko‘rsatib keladi.
1
Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становления рыночной экономика: учебник. – 2-е
изд., перераб. и доп. – М.: Норма,2008., с.58
|