O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
2.2.
 
Ma’muriy va iqtisodiy vositalar 
Ma’muriy vositalar qo‘shimcha moddiy rag‘batlantirishni yaratish yoki 
moliyaviy zarar xavfi bilan bog‘lanmagan. Ular davlat hokimiyati kuchiga 
asoslangan hamda ta’qiq, ruxsat va majbur qilish choralarini qamrab oladi. 
Ta’qiqlar va ruxsatlar bo‘yicha bir necha misollar keltiramiz. Fransiya hukumati 
Parij aglomeratsiyasi hududida yangi sanoat korxonalari qurishni ta’qiqladi hamda bu 
maqsadga erishish uchun yangi korxonalarga soliqlarni oshirish, katta jarimalar solish 
kabi iqtisodiy choralar ko‘rish yo‘lidan bormay, shunchaki yangi sanoat qurilishlariga 
litsenziya (ruxsatnoma) berishni to‘xtatib qo‘ydi. Niderlandiya hukumati sobiq harbiy 
dengiz bazasidan yo‘lovchi tashish va savdo porti sifatida foydalanishga ruxsat berib, 
shu tariqa sarmoya qo‘yiladigan yangi soha yaratib berdi. Natijada, port hududida 
xo‘jalik faolligi yuksaldi. Afrika mamlakatlaridan birining hukumati davlat milliy 
bog‘idan uyushtirilgan sayyohlik maqsadida foydalanishga ruxsat berdi. Bundan 
mahalliy va xorijiy sayyohlik foydalanib qoldi. 
Majbur etish choralari esa, barcha rivojlangan mamlakatlar davlat organlarining 
sanoat korxonalari zimmasiga o‘zida yoshlarning ishlab chiqarish o‘quvini tashkil 
etish, ishlayotganlar uchun muayyan maishiy qulayliklar yaratish, tozalash 
inshootlarini o‘rnatish vazifalarini yuklashini misol qilib keltirish mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan rivojlangan mamlakatlarda ma’muriy 
boshqaruv vositalaridan kam miqyosda foydalaniladi. Ularning ta’sir sohasi asosan 

---

17 
atrof - muhit muxofazasi hamda aholining nisbatan kam ijtimoiy himoyalangan 
qatlamlari uchun eng muhim maishiy sharoitlar yaratib berish bilan cheklanadi. 
Biroq, mushkul vaziyatlarda, masalan, urush davrida, iqtisodiyotning og‘ir ahvoli 
chog‘ida ularning mavqei keskin oshadi. Urushdan keyingi Yaponiyada iqtisodiyotni 
tartibga solish bo‘yicha eng keng miqyosli davlat ma’muriy tadbirlari pul islohoti va 
yetakchi konsernlarning bo‘lib tashlanishidan iborat bo‘lgandi. 
Bozor tizimi rivojlanishi bilan mamlakat aholisi oladigan daromadlar va 
qiladigan xarajatlar o‘rtasida nomutanosibliklar paydo bo‘ladi. Bu kabi muammolarni 
hal qilishda davlat asosiy ahamiyatga ega. Ya’ni, davlat jamiyatdagi daromadlar 
nomutanosibligini kamaytirish vazifasini bajaradi. 
Birinchidan, transfert to‘lovlari orqali yordamga muhtoj, boqimanda, nogiron va 
ishsizlarni nafaqalar bilan ta’minlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorga aralashuvi orqali 
daromadlar taqsimlanishini o‘zgartiradi. Fermerlar mahsulotini kafolatlangan
baholarda sotib olish va minimal ish haqi to‘g‘risidagi qonunchilik davlat aholining 
ayrim guruhlari daromadlarini tenglashtirish maqsadida bahoni tartibga solib 
turishiga misol bo‘la oladi. Bundan tashqari aholidan olinadigan daromad 
soliqlarining foizlar bo‘yicha tabaqalanishi ham kam ta’minlangan aholini qo‘llab-
quvvatlash maqsadida olib borilayotgan tadbirlaridan biridir. 
Mamlakat hududlari va iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida umumdavlat 
manfaatlarini hisobga olgan holda resurslarni qayta taqsimlash davlatning muhim 
funksiyalaridan biridir. Bu funksiyani bajarishda ham davlat fiskal siyosat 
vositalaridan foydalanadi. 
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, ijtimoiy ahamiyatli, ammo 
foyda ko‘rib ishlamaydigan tarmoq yoki korxonalarni qo‘llab quvvatlash maqsadlari
davlat budjeti orqali daromadlar va resurslarni tamoqlar orasida qayta taqsimlash 
zaruriyatini tug‘diradi.
Bu 
vazifa 
barcha 
tarmoqlardan 
olingan 
soliq 
tushumlari 
hisobiga 
moliyalashtiriladigan markazlashgan investitsiya mablag‘larini ustuvor tarmoqlarga 
yo‘naltirish, shu tarmoqlarga soliq imtiyozlari, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar 
ajratish orqali amalga oshiriladi.

---

18 
Kommunal xo‘jalik, shu jumladan jamoat transporti kabi sohalar iqtisodiyot 
tarmoqlarining samarali ishlashi, normal hayotiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish uchun 
zarur xizmatlarni ko‘rsatgani holda rentabelli sohalar bo‘lmagani uchun ham davlat 
budjetidan dotatsiya oladilar. 
Soliqlar yordamida amalga oshiriladigan davlat iqtisodiyotini tartibga solish 
vositalari orasida asosiy kapital hamda u bilan bog‘liq hosilalarning jadallashtirilgan 
amortizatsiyasi va moliya vazirligi ruxsatnomalari doirasida amalga oshiriladigan 
yashirin zaxiralar realizatsiyasi alohida o‘rin tutadi. Hozirgi sharoitlarda asosiy 
kapitalni jadallashtirilgan amortizatsiyasi jamg‘armalar, iqtisodiyotdagi tuzilmaviy 
o‘zgarishlarni rag‘batlantirishning asosiy omili hamda xo‘jalik sikliga, bandlik va 
ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari (ITTKI)ga ta’sir ko‘rsatishning 
muhim vositasi hisoblanadi. Uning mohiyati – mashinalar, uskuna, jihozlar, binolar 
va inshootlar eskirishi jismoniy jarayoni ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga 
o‘tkazish orqali ishlab chiqarish xarajatlaridan ajratib olinishidir.
Qarshimizda investitsiyalarning davlat tomonidan boshqariluvining qudratli 
richagi turibdi – bu foydalarning soliqlardan ozod qilinishi, ularni amortizatsion 
jamg‘armalarga yashirish hamda yangi kapital joylashtiruvlari uchun majburiy 
foydalanishdir (bu mablag‘lardan boshqa maqsadlarda foydalanib bo‘lmaydi, ularni 
harakatsiz qoldirish ham mumkin emas). 
Asosiy kapitalni tezlashgan amortizatsiyalarini hisobdan chiqarish me’yorlarini 
o‘zgartirib turilishi barcha rivojlangan mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilish 
tadbirlarini moliyaviy ta’minlash uchun, ilmiy tadqiqotlarni rag‘batlantirish va ularni 
natijalarini joriy etish uchun davlat kon’yunktura va tarkibiy siyosati vositasi sifatida 
keng miqyosda foydalaniladi. Me’yoriy amortizatsiya chegirmalarini o‘zgartirishning 
samarasi kon’yunktura uchun qulay bo‘lgan yillarda seziladi, ya’ni inqiroz va 
pasayish davrlarida amortizatsiyadan foydalanish siyosati kuchsiz bo‘ladi. 
Kon’yunktura qanchalik yomon bo‘lsa, shunchalik foydadan ishlatish 
qiyinlashadi, o‘z-o‘zini moliyaviy ta’minlash uchun imkoniyatlar kamayadi, davlat 
tomonidan 
beriladigan 
amortizatsiya 
imtiyozlari 
esa 
xususiy 
investitsiya 
beruvchilarni o‘ziga kamroq tortadi.

---

19 
Davlat boshqaruvining vositasi sifatida budjetning xo‘jalik maqsadlaridagi 
xarajatlari ham foydalaniladi. Bu birinchi navbatda, davlat kreditlari, subsidiyalar va 
kafolatlari, shuningdek, mahsulotlarni sotib olishga ketgan xarajatlar va xususiy 
sektordagi xizmat ko‘rsatishlardir.