O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining o‘zgarish omillari va turlari
Yüklə 1,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining o‘zgarish omillari va turlari Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash, iqtisodiyotni mamlakat shiddat bilan bir iqtisodiy tizimdan keyingi iqtisodiy tizimga o‘tishda mamlakat iqtisodiyoti yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlariga erishish kerak bo‘ladi . Yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlari – bu amalga oshirilgan 27 muvozanatlashtirilgan makroiqtisodiy siyosatni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga qaratilgan tarkibiy o‘zgarishlar jarayonlarini jadallashuvi va chuqurlashuvini natijasidir. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish darajasini aniqlash uchun birinchi navbatda hisoblash nuqtasini o‘rnatish lozim. Ko‘pgina davlatlar o‘z darajasini AQSH bilan tenglashtiradi. Turli xildagi ishlab chiqarish omillarini birikishi hamda turli xil davlatlarning rivojlanish sharoiti, iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilab berishga yo‘l qo‘ymaydi, degan bir fikr mavjud. Buning uchun bir qator asosiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi: 1. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM; 2. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turlari; 3. Aholining turmush darajasi va sifati; 4. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining natijasi. Shuningdek, iqtisodiy o‘sish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lib ularga quyidagi ko‘rsatkichlarni kiritishimiz mumkin. Yalpi ichki mahsulot, sof ichki maxsulot, yalpi milliy daromad, sof milliy daromad. shaxsiy daromad, shaxsiy tasarrufdagi daromad, iste’mol, jamg‘arish kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar sifatida keltirish mumkin. Bundan tashqari iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi, eksport va import hajmi, tarkibi, o‘sish sur’atlari, resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi mehnat unumdorligi, fond qaytimi, davlat byudjeti taqchilligi, deflator, iste’mol baholari indeksi, ishsizlik darajasi, aholining ish bilan bandlik darajasi, investitsiyalar hajmi va tarkibiy tuzilishi kabi ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi. Xususan, YaIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida (odatda 1 yil) ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarining umumiy yig‘indisidan iborat. YaIM agregat ko‘rsatkich sifatida, mamlakatdagi iqtisodiy salohiyat darajasini xarakterlaydi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan barcha iqtisodiy islohotlarning natijasini ko‘rsatadigan ushbu ko‘rsatkich davlatning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini ham ifodalaydi. Shuning uchun 28 YaIMning barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash resublikamiz iqtisodiy salohiyatini oshirishning asosiy shartidir. Aytib o‘tish joizki, iqtisodiy rivojlanish darajasi bu tarixiy tushuncha bo‘lib, milliy iqtisodiy rivojlanishning har bir pog‘onasi hamda jahon hamjamiyatiga uning asosiy ko‘rsatkichlariga ozmi-ko‘pmi o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, turmush sifatini aniqlash uchun o‘z ichiga ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hamda aholining savodxonligini oshishi hayot kechirish davomiyligi ayrim ko‘rsatkichlardan yoki bo‘lmasa, umumjamiyatning rivojlanishini ta’minlovchi indekslardan foydalanilmoqda. Iqtisodiy o‘sish 2 usul bilan aniqlanadi va o‘lchanadi. 1- usul real YaIM ni (YaMM,SMM) o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini ifodalash uchun foydalaniladi. 2- usul real YaIM ni ( YaMM , SMM ) o‘tgan davrga nisbatan aholi jon boshiga o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakat ijtimoiy rivojlanishi darajasining va harakatining sifat o‘zgarishlarini ifodalash uchun foydalanadi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari va qo‘shimcha o‘sish sur’atlari bir - biridan farqlanadi: Yi A) bazis o‘sish sur’ati = Y0 Yi B) zanjirli o‘sish sur’ati = Yi-1 Qo‘shimcha o‘sish sur’atlari quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. Yi -Y0 A) bazis qo‘shimcha o‘sish sur’ati = Y0 Y0 – Yi-1 B) zanjirli qo‘shimcha o‘sish sur’ati = Yi-1 Bunda , Y0 – bazis yildagi real YaIM Yi – yildagi real YaIM 29 Yi –1 - bundan avvalgi yildagi real YaIM Ko‘pchilik mamlakatlarning tarixiy tajribasida tasdiqlangan qonuniyat borki, unga ko‘ra iqtisodiy o‘sishning ko‘lami va sur’atlari o‘zaro teskari mutanosiblikda o‘zgaradi, ya’ni o‘sish ko‘lami miqdoran oshgan sari, uning sur’atlari pasayishiga moyil bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sishning nafaqat miqdoriy, balki sifat me’yori ham mavjud. Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o‘sishi sur’atlarini, ko‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy o‘sish omillari deyiladi. Iqtisodiy o‘sish omillari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari iqtisodiy o‘sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: tabiiy resurslarning soni va sifati; mehnat resurslarining soni va sifati; asosiy kapital hajmi; texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi va hokazo. Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati ko‘proq yalpi talab bilan belgilansa, uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko‘proq ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy o‘sishni modellashtirishda diqqat markazida real sektor turadi. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o‘sish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; iqtisodiyotdagi soliq muhiti; kredit-bank tizimi samaradorligi; iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o‘sishi; eksport hajmining o‘sishi; iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi va boshqalar. Yuqoridagi biz ko‘rib chiqqan iqtisodiy o‘sishga ta‘sir etuvchi talab va taqsimot omillari oqilona tashkil etilsagina mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish ta’minlanishi mumkin. Fikrimizcha, barqaror iqtisodiy o‘sish - bu uzoq vaqt davomida iqtisodiyotni yuqori sur’atlar bilan o‘sib borishini ifodalaydigan ko‘rsatgichdir. Makroiqtisodiyot nazariyasi va jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, mamlakatlarni yillik 30 YaIMni o‘sish sur’ati 7 foizdan kam bo‘lmasa, YaIMning hajmi 10 yilda 2 marta ko‘payadi. Aksincha YaIMning yillik o‘sish sur’ati 10 foizdan kam bo‘lmasa, mamlakat YaIM hajmi 7 yilda 2 marta ko‘payadi. Iqtisodchi olimlar duch kelgan muammolardan biri bu – iqtisodiy o‘sishning turlichaligidir. Chunki ba’zi mamlakatlarda yuqori o‘sish sur’atlar bilan, ba’zi davlatlar o‘rtacha o‘sish sur’atlar bilan, ba’zilari esa umuman iqtisodiy o‘sish kuzatilmagan, ba’zida umuman iqtisodiy o‘sish o‘rniga iqtisodiy pasayish (stagnatsiya) holatlari kuzatiladi. Ushbu holatlarni baholash va ilmiy asoslash uchun 20-asrda ko‘plab olimlar izlanishlar olib borishgan. Ushbu izlanishlarning eng umumiylashgani va muvoffaqiyatli yakunlagan iqtisodchi olim Xalqaro rivojlantirish va taraqqiyot jahon banki iqtisodchisi Lent Pritchet tomonidan olib borilgan izlanishlar bo‘lib hisoblanadi. Uning fikricha, iqtisodiy o‘sish turlari quyidagi 6 turga bo‘linadi (u har bir iqtisodiy o‘sish turini geografik makonlar nomi bilan ifodalagan): 3 yuqori adirlar; adirlar; platolar; cho‘qqilar; tekisliklar; denverlar (bunda tekisliklardan cho‘qqilarga o‘tish davri nazarda tutiladi). Yuqori adirlar, bunda Pitch mamlakat aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM yillik 3 foiz oralig‘idagi yuqori o‘sish sur’atini nazarda tutadi. Bunday o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan davlatlar asosan Sharqiy Osiyodagi 11 ta mamlakatlar (Yaponiya, Gonkong, Koreya, Malayziya, Singapur, Tayvan, Tailand), ba’zi Yevropa mamlakatlari (Kipr, Irlandiya, Malta) va Afrikadagi Botsvana misol bo‘la oladi. Adirlar, bunday turga odatda o‘zoq muddat davr mobaynida barqaror iqtisodiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan va yillik aholi jon boshiga 1.5 – 3 foizga YaIM hajmi o‘sishi kuzatiladigan mamlakatlar kiradi. Bular AQSh, Avstraliya, Kanada; industriallashgan G‘arbiy Yevroppa mamlakatlari (Fransiya, Germaniya, Italiya, Gretsiya, Ispaniya, Shveysariya, Daniya, Belgiya, Finlyandiya, Avstriya); Osiyo mamlakatlaridan Xitoy, Birma, Filippin, Bangladesh, Pokistan, Izroil, Turkiya, Tunis; ba’zi Lotin Amerikasidagi mamlakatlar (Barbados, Kolumbiya, Kosta-Rika, Meksika). 3 Шараев Ю.В. “Теория экономическиго роста”, Учебник, ВЭШ, -М.: 2006 стр. 256 31 Platolar, o‘sishning bunday turiga avval yuqori o‘sishga ega bo‘lib (1.5 – 3 foiz) so‘ngra yana pasayish (0.66-0 foiz) kuzatilgan mamlakatlar iqtisodiyoti misol bo‘la oladi. Bu mamlakatlar Braziliya, Dominikan Respublikasi, Salvador, Gvatemala va ba’zi rivojlangan mamlakatlar Gollandiya, Ispaniya, Yangi Zelandiya, Shvetsiya va bir qator Afrika mamlakatlari — Efiopiya, Gambiya, Gvineya-Bisau, Keniya, Lesoto, Marokko, Malavi, Svazilend. Cho‘qqilar, bunday turdagi iqtisodiy o‘sish mamlaktlarning avval yuqori sur’atlar bilan o‘sish kuzatilib birdaniga pasayish kuzatilgan mamlakatlar kiradi. Ushbu mamlakatlar Buyuk Britaniya, Papua—Yangi Gvineya, Eron, Iroq, Iordaniya, Suriya; bir guruh Afrika va Lotin Amerika mamlakatlari Aljir, Namibiya, Misr, Kamerun, Kongo, Kot-d’Ivuar, Gabon, Liberiya, Mozambik, Niger, Nigeriya, Serra- Leone, JAR, Togo, Zoir, Zambiya, Argentina, Boliviya, Ekvador, Gayana, Gonduras, Yamayka, Nikaragua, Panama, Paragvay, Peru, Surinam, Trinidadi Tobago. Tekisliklar, ushbu iqtisodiy o‘sish turidagi davlatlar geografik nomi kabi iqtisodiy o‘sish past bo‘lgan mamlakatlarga misol bo‘ladi, yillik jon boshiga iqtisodiy o‘sish 1.5 foiz gacha kuzatiladi. Ushbu guruhga kiruvchilar iqtisodiy o‘sish mavjud bo‘lishi mumkin va aksincha, iqtisodiy o‘sish umuman kuzatilmasligi mumkin. Iqtisodiy o‘sish kuzatilmagan iqtisodiy o‘sish vohalar deb yuritiladi. Bu guruhga quyidagi mamlakatlar iqtisodiy o‘sishi misol bo‘lishi mumkin: Nepal, Gaiti, Venesuela, Angola, Burundi, Benin, Markaziy-Afrika Respublikasi, Burkina-Faso, Madagaskar, Mali, Mavritaniya, Somali, Uganda, Zimbabve. Dneverlar yoki tezlashish, bunda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM 1.5 foiz gacha yillik o‘sish 1.5 foizdan yuqori sur’atlar bilan o‘sishni kuzatilgan mamlakatlar misol bo‘la oladi. Bu mamlakatlar quyidagilar: Indoneziya, Hindiston, Shri-Lanka, Chili, Urugvay, Gana, Mavrikiya. Mustaqillikning ilk yillarida mamlakatimiz iqtisodiyotida taqchillik, oziq-ovqat yetishmovchiligi va bir qator muammolar mavjud edi. Buning sababi sobiq ittifoq davrida olib borilgan bir tomonlama iqtisodiyotning ixtisoslashuvi edi. Lekin davlatning samarali iqtisodiy islohotlari natijasida mamlakatimiz iqtisodiyoti qisqa 32 muddat ichida o‘z iqtisodi o‘sishini tiklab barqaror o‘sish tendensiyalarini qo‘lga kiritdi. Mamlakat real YaIM aholi jon boshiga 1992-1996-yillar oralig‘ida pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan va iqtisodiy o‘sishning vohalar turiga mansub bo‘lgan, 1997-2003-yillarda iqtisodiy o‘sishning tezlanish turiga ega bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiy o‘sishi 2003-yildan hozirgacha cho‘qqilar turiga mansub bo‘lib kelmoqda va mamlakatimizda yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlari kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida davlatning mustaqillik ilk yillarida olib borilgan samarali iqtisodiy siyosatning kelajakdagi ya’ni hozirgi kundagi hosilasi islohotlarning aniq maqsadga muvofiq olib borilayotganligidan dalolat beradi. Hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanishga erishish va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash maqsadida, davlat tomonidan ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar olib borilmoqda bu sa’y harakatlar esa kelajakda ijobiy o‘z hosilasini berishi kerak. Jamiyat ehtiyojlari ishlab chiqarish resurslariga munosabatda doimo birinchi bo‘lsada, bu ehtiyojlarni qondiruvchi ishlab chiqarish mahsulotlari ma’lum mamlakatning ishlab chiqaruvchilari yoki import mahsulotlar vositalari o‘zlashtirganda vujudga keladi. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, ehtiyojlarining vujudga kelishi qadam - baqadam ommaviy tus oladi va ishlab chiqarishning uzluksiz rivojlanishini nazarda tutadi. Shu bilan birga, ma’lum tovar ishlab chiqarishni ommoviy o‘zlashtirish uchun ma’lum muddat zarur. Ishlab chiqaruvchilar ortda qolishni kamaytirishgagina erishishlari mumkin, lekin uni butunlay eskirtira olmaydilar. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning asosiy subyektlarining iqtisodiy o‘sishi tomon intilishi jamiyatda qanday rivojlanish darajasiga erishilganga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladi. Biroq ishlab chiqarish real shartlari o‘sish potensialini realizatsiya qilishga har doim ham yo‘l qo‘ymaydi. Bunday sharoitlarda depressiya yoki xuddi ichki iqtisodiy omillar, kabi milliy iqtisodiyotga munosabatdagi ichki omillar (masalan, urushlar, ichki va xalqaro siyosatdagi o‘zgarish va boshqalar) bilan izohlanishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy tanazzul boshlanadi. 33 Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy o‘sishning yuzaga kelishi shakllari izohida ikki asosiy yondashuv mavjud. Ulardan keng tarqalgani, iqtisodiy o‘sishni YaIM (MD) real hajmi o‘sish sur’ati yoki bu ko‘rsatkichlarni aholi ehtiyoji hisobida oshirish sur’ati bilan o‘lchanadigan aniq vaqtda milliy iqtisodiyot rivojlanishining jami xarakteristikasi bilan tushunish hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishni hisoblaydi u yoki bu uslubni qo‘llash zarurati odatda tadqiqot masalalari bilan bog‘liq. Iqtisodiy o‘sishni hisoblashning birinchi usuli, qoidaga ko‘ra, mamlakatning iqtisodiy salohiyati kengayish sur’atlarini baholashda qo‘llaniladi, ikkinchisidan esa aholining qulay sharoiti dinamikasi tahlilida yoki turli xududlar va mamlakatlarning hayotiylik darajasini solishtirishda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda o‘sish nazariyasida ikkinchi hisoblash usuli afzal deb qaraladi. Iqtisodiy o‘sishda real milliy daromad oshish sur’atlari aholi o‘sishi sur’atlarini oshiradigan milliy iqtisodiyot rivojlanishi nazarda tutiladi. Bu o‘sish muammolarini tashqi kuzatuvchi nuqtai nazaridan emas, balki mamlakat aholisi pozitsiyasidan turib ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Iqtisodiy o‘sishni ishlab chiqarish real hajmining oshish sur’atlari nuqtai nazaridan qarab chiqishda odatda (aniq va noaniq shaklda) iqtisodiyotda chuqur tuzilmaviy va institutsional o‘zgarishlari yuz bermasligi taxmin qilinadi. Ishlab chiqarish tuzilmasi va institutsional muhit murakkab va o‘zgarmas hisoblanadi. Bunday rivojlanish xarakteri tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirda balanslangan va yaxlitlik xususiyatiga ega bo‘lgan iqtisodiy tizim uchun o‘ziga xos. Iqtisodiy o‘sish nazariyasidagi boshqa yondashuv industrial va postindustrial jamiyatni takror ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Bu nazariyalar qachonki, o‘zgarishlarga hokimlik, boshqaruv, infratuzilma obyektlari, iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o‘zaro ta’sir va uning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasining asosiy institutlari duch kelganda, “yuqori uzun” davrda iqtisodiy dinamika muammolarini tahlil qiladi. Ta’kidlash kerakki, “uzoq muddatli” va “yuqori uzun” davrlar tushunchalari dinamika nazariyasida iqtisodiy vaqt haqida gap borar ekan, xuddi o‘zining vaqtinchalik masofasi va konseptual yo‘nalish kabi farqlanadi (hodisalar sodir bo‘lish tezligi). “Yuqori uzun” davr o‘zining vaqtinchalik masofasi hodisalari 34 qatorida uzoq muddatli davr va uning an’anaviy tushunchasida qisqa bo‘lishi mumkin. Xususan, bu mamlakatimiz rivojlanishining zamonaviy bosqichida, uning uchun xarakterlidir. Bunda tuzilmaviy, institutsional va funksional o‘zgarishlar ishlab chiqarish real hajmi tabiiy o‘sish jarayonini aniqlaydigan ishlab chiqarishning tekis olimlari o‘zgarishidan ko‘ra tezroq yuz beradi. Yuqori uzun davrdagi iqtisodiy o‘sish tahlilining ikki asosiy xususiyatini ajratish mumkin: - iqtisodiy o‘sish iqtisod rivojlanishining tashkiliy elementi sifatida qaraladi. U bir tomondan rivojlanishning siklik xarakterini ifodalaydi, ikkinchi tomondan o‘zi pasayish va depressiya davrlariga tayyorlovchi o‘zgarishlar rezultati hisoblanadi. Shuning uchun asosiy e’tibor iqtisodiy o‘sish sur’atlariga emas, balki iqtisodiyotdagi global o‘zgarishlar, barqaror tendensiya va qonunchiliklar va ularning yangi sifat o‘zgarishlariga qaratiladi. - makroiqtisodiy tanaffuslar qatorida iqtisodiy rivojlanishning va industrial asoslari, tadbirkorlik muammolari, ishlab chiqaruvchilar qiziqishlari ziddiyatli siljishlari, iste’molchilar va davlat hokimiyati institutlari iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshishiga yo‘l qo‘ymaydigan yangi iqtisodiy tuzilmaning shakllanishi va uning tashqi muhit o‘zgaruvchanligi sharoitidagi barqarorligini tekshiradi. Jamiyat a’zolarining xilma-xil va yuksalib borayotgan ehtiyojlarini qondirishning birdan-bir vositasi iqtisodiy o‘sishdir. Agar iqtisodiy o‘sish bo‘lmasa hech qanday jamiyat rivojlana olmaydi, eski iqtisodiy tizim o‘rniga yangisi kirmaydi , xullas, ijtimoiy taraqqiyot yuz bermaydi . Bu obyektiv qonuniyat bo‘lib, aholi o‘sishi va fan-texnika jarayonlari bilan bog‘langan. U milliy iqtisodiyotning rivojlanish harakatini ko‘rsatadi va shu sababli vaqtning ma’lum davrlariga (chorak, yil va undan uzoq vaqtga) makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni (YaIM va SMM) taqqoslash yo‘li bilan o‘lchanadi. Yüklə 1,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|