14.4. Valyuta siyosati tushunchasining mazmuni
Valyuta siyosati – bu valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish
bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarning yig‘indisidir.
Valyuta siyosatining ikki shakli mavjud:
1. Diskont siyosati
2. Deviz siyosati
Diskont siyosati – bu Markaziy bankning diskont stavkasini o‘zgartirish orqali
milliy valyutaning nominal almashuv kursiga va to‘lov balansiga ta’sir etish
siyosatidir.
Markaziy bankning diskont stavkasi – bu Markaziy bank tomonidan tijorat
banklariga va hukumatga beriladigan kreditlarning foiz stavkasidir.
Deviz siyosatining shakllari:
1. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish
2. Devalvatsiya
3. Revalvatsiya
4. Valyutaviy cheklashlar
Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish –bir vaqtning o‘zida bir nechta
xorijiy valyutalarda zaxiralar tashkil qilish tushuniladi.
Devalvatsiya – bu milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan
qadrsizlanishidir.
Revalvatsiya - bu milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qadrining
oshishidir.
Valyutaviy cheklashlar – bu joriy valyuta operatsiyalari va kapitallarning
harakati bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarga nisbatan cheklovlarning joriy
qilinishidir.
Xalqaro valyuta tizimi evolyusiyasi jarayonida, vaqt o‘tishi bilan
262
«konvertatsiya qilinishi» tushunchasi ham o‘zgarib bordi. Hozirgi vaqtda, valyutaga
egalik qilayotgan har qanday shaxs uni bozordagi - qat’iy belgilangan, yoki suzib
yuruvchi kurs bo‘yicha uni xalqaro zaxira valyutalaridan biri (AQSh dollari, Evro va
sh.k.)ga konvertatsiya qilish xuquqiga ega bo‘lishiga - valyutaning «to‘liq
konvertirlanishi» deyiladi.
Umuman, konvertatsiyani joriy etilishi xorijiy valyutani ma’muriy usul bilan
taqsimlashni kamaytiradi deb hisoblanadi. Milliy valyutaning konvertatsiya qilinishi
esa mamlakat iqtisodiyoti ochiqligi va iqtisodiy erkinlik ramzlaridan bo‘lib, u og‘ir
vazifalarni hal etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan islohotlar dasturini jahon hamjamiyati
tomonidan qo‘llab-quvvatlanishida muhim o‘rin tutishi mumkin.
Valyutalarning konvertirlanishiga doir cheklovlar odatda, tashqi savdo
cheklovlari va kapitallar harakatiga oid cheklovlar, bir-biridan alohida tarzda
o‘rganilgan edi. Bu hol, ushbu cheklovlarning ikki shakli bir-biridan mustaqil
ravishda va turli xil sabablarga ko‘ra joriy etilishi bilan bog‘liq ham bo‘lishi mumkin.
Odatda, valyuta cheklovlari, ko‘pchilik mamlakatlarda tashqi hisob-kitoblarga
doir operatsiyalarning keng doirasini o‘z ichiga oladi va ular qat’iy ravishda olib
boriladi. Bu hol, valyuta resurslari etishmovchiligi va ularni ishlatishni
o‘tkazilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yo‘nalishiga muvofiq holda tartibga solish
zaruriyati bilan bog‘liqdir. 80- yillar boshida XVFga a’zo - 113 ta mamlakatdan 95
tasida to‘lov balansi joriy operatsiyalari, 91 ta mamlakatda esa - kapitallar harakati
bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha valyuta cheklovlari mavjud edi.
Valyuta cheklovlari shakllari turli xil shaklda bo‘lishi mumkin. Odatda, tashqi
savdoda mahsulot eksport qiluvchilarga valyuta tushumining barchasi yoki uning bir
qismini Markaziy bank yoki vakolatli banklarga rasmiy kurs bo‘yicha topshirish
talabi keng qo‘llaniladi.
Valyuta cheklovlari quyidagilarni nazarda tutadi:
chet elga to‘lovlarni o‘tkazilishi, kapitalni olib chiqib ketilishi, foydani,
oltinni, pul belgilari va qimmatli qog‘ozlarni repatriatsiya qilinishini tartibga solish;
davlatga majburiy tarzda xorijiy valyutani topshirilishi (rasmiy kurs
bo‘yicha milliy valyutaga ayirboshlash evaziga).
263
Quyidagilar amaliyotda qo‘llaniladi:
import qiluvchilarga xorijiy valyutani sotilishini litsenziyalash;
valyuta qimmatliklarini davlat idoralarining maxsus ruxsatnomasisiz olib
kirilishi va olib chiqib ketilishini man etilishi;
jismoniy shaxslarning xorijiy valyutadagi mablag‘larga egalik qilishi va
tasarruf etishini cheklash;
chet elga shaxsiy daromadini o‘tkazishni tartibga solish;
sug‘urta va boshqa to‘lovlarni amalga oshirish;
chet elga chiqishda milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirilishini
limitlash.
Ichki ayirboshlanish deganda rezidentlarning mamlakat ichkarisida xorijiy
valyutadagi muayyan aktivlar (masalan, bank depozitlari)ni saqlash va tegishli tarzda
milliy valyutani mamlakat ichkarisida konvertatsiya qilish xuquqi mavjud bo‘lgan
ahvol tushuniladi. Ammo, mamlakat ichkarisida valyutaga ega bo‘lish va uni
ayirboshlash bo‘yicha ushbu xuquq mamlakat ichkarisida valyuta to‘lovlarini amalga
oshirilishiga ruxsat berilishi, shuningdek, chet elga to‘lovlarni o‘tkazilishi yoki
xorijda joylashtirilgan aktivlarga egalik qilishni nazarda tutmaydi.
Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta
operatsiyalarining uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilmoqda.
Ular quyidagi operatsiyalardan iboratdir:
1. Valyuta intervensiyasini amalga oshirish maqsadida o‘tkaziladigan
operatsiyalar.
Valyuta intervensiyasi doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari
xorijiy valyutani milliy valyutaga sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir.
Respublikamizda intervensiya vositasi sifatida ishlatilayotgan bazaviy valyuta AQSh
dollari bo‘lganligi sababli, shu maqsadda amalga oshirilayotgan operatsiyalar AQSh
dollarini sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir.
Odatda, markaziy banklar valyuta intervensiyasi samaradorligini ta’minlash
maqsadida intervensiya fondidan sotilgan xorijiy valyutadagi mablag‘larning
miqdorini va intervensiya hisobarqamining qoldig‘ini sir tutadilar. Buning sababi
264
shundaki, valyuta intervensiyasi samaradorligi deganda uning vositasida milliy
valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan almashuv kursining favqulodda va keskin
tebranishiga barham berish hisoblanadi. Agar xo‘jalik yurituvchi subyektlar Markaziy
bank tomonidan xorijiy valyutani sotish hajmining o‘sib borishi sharoitida milliy
valyutaning qadrsizlanishi davom etayotganligini sezib qolsalar, bu holat valyuta
bozorida psixologik vahima holatini yuzaga keltiradi va buning natijasida xorijiy
valyutaga bo‘lgan talab keskin ortishi mumkin. Bunga xalqaro amaliyotdan ko‘plab
misollar keltirish mumkin. Masalan, 1992 yilning sentyabr oyida G‘arbiy
Yevropadagi valyuta bozorlarida yuz bergan inqiroz natijasida Buyuk Britaniya funt
sterlingi va Italiya lirasi nominal almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida
ular Yevropa valyuta tizimidan (EVT) chiqib ketdi. Buning sababi shundaki, Angliya
va Italiya markaziy banklari o‘z milliy valyutalari kurslarining favqulodda
tebranishiga valyuta intervensiyasi orqali barham berishning uddasidan chiqa
olmadilar. Masalan, Angliya Markaziy banki valyuta intervensiyasi doirasida AQSh
dollarini sotish hajmini oshirishi bilan London valyuta bozori ishtirokchilari
tomonidan AQSh dollarini sotib olish hajmi ham oshib bordi. Buning oqibatida
valyuta intervensiyasi samara bermadi. Chunki bozorda psixologik vahima kuchli edi.
Bu esa, bozorda AQSh dollariga nisbatan kuchli talabni yuzaga keltirdi.
Valyuta intervensiyasini amalga oshirishning muhim zaruriy shartlaridan biri
Markaziy bankning etarli darajada oltin-valyuta zaxiralariga ega bo‘lishi hisoblanadi.
Bu erda etarli darajada deyilganda Markaziy bank oltin-valyuta zaxiralarining milliy
valyutaning favqulodda keskin tebranishiga barham berishga etadigan darajadagi
miqdori nazarda tutilmoqda.
Valyuta intervensiyasini amalga oshirishning ikkinchi sharti bo‘lib, Markaziy
bankning milliy valyuta almashuv kursini xorijiy valyutaga nisbatan ma’lum nisbatda
saqlab turish majburiyatining mavjudligi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda,
milliy valyuta belgilangan kurs rejimi yoki boshqariladigan suzib yuruvchi valyuta
kursi rejimiga ega bo‘lishi lozim. Lekin shunday paradoksal holat ham mavjudki,
unga ko‘ra, Markaziy bank etarli oltin-valyuta zaxiralariga ega bo‘lmasa, u holda,
uning erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimiga o‘tishdan boshqa iloji qolmaydi.
265
2. Hukumatning tashqi qarzini to‘lash bo‘yicha Markaziy bank tomonidan
amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari.
Ma’lumki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida, xususan, AQSh, GFR, Fransiyada
hukumat xorijiy valyutalarda zaxiralarga ega emas, chunki bu mamlakatlarda
davlatga tegishli barcha oltin-valyuta zaxiralari Markaziy bankning balansiga
qonuniy asosda o‘tkazilgan. Bunday sharoitda hukumatning tashqi qarzi Markaziy
bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan to‘lanadi. To‘lov amalga
oshirilgandan so‘ng, Markaziy bank, xorijiy valyutada to‘langan mablag‘ning milliy
valyutadagi ekvivalentini hukumatning joriy hisobraqamidan chegirib oladi.
Hukumatning tashqi qarziga xizmat ko‘rsatishning mazkur shakli hukumatning tashqi
qarz botqog‘iga botib qolishdan saqlaydi. Chunki Markaziy bank hukumatning
to‘lanishi lozim bo‘lgan tashqi qarzining milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud
bo‘lmagan sharoitda to‘lov topshiriqnomasini qabul qilmaydi. Shu o‘rinda ta’kidlash
joizki, hukumatning tashqi qarziga xizmat ko‘rsatishning mazkur tartibidan
foydalanishda Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqilligining
ta’minlanganligi muhim rol o‘ynaydi. Chunki Markaziy bankning mustaqilligi to‘liq
ta’minlangan sharoitdagina uning Prezidenti hukumatning tashqi qarzini qonuniy
to‘lanishini talab qila oladi. Aks holda, Hukumat Markaziy bankni tashqi qarzni
to‘lashga majbur qiladi. Bunday sharoitda hukumat Markaziy bank kreditlaridan
tashqi qarzni to‘lashda manba sifatida foydalanishi mumkin.
3. Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish
operatsiyalari.
Xalqaro bank amaliyoti tajribalarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki,
hozirgi davrda, Markaziy bank o‘zining balansidagi oltin - valyuta zaxiralarini
boshqarishda asosan quyidagi usullardan foydalanadi:
– valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish usuli;
– valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish;
– Gold svop operatsiyalaridan foydalanish;
– ochiq valyuta pozitsiyalarini qisqartirish.
|