O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
 
 ASOSIY SINTAKTIK XUSUSIYATLAR. 

---

- 122 - 
GAP 
Siktaksis so'zlar va ularning guruhlari o'rtasidagi sintagmatik 
munosibatlarni o'rganadi. Bu munosibatlar sintaktik jihatdan, avvalo, so'z tartibi, 
morfologik jihatdan (masalan, kelishik qo'shimchalari) va fonologik jihatdan 
intonatsiya yordamida ifodalanishi mumkin. Barcha tillarda so'zlar o'zaro 
birikadi va bu alohida tartib-qoida asosida ro'y beradi. Sintaksis eng kichik so'z 
birikmalaridan tortib, kattaroq bo'lgan turli o'lchovdagi gaplar (sodda va 
qo'shma gaplar) va eng kattasi bo'lgan matnni ham o'rganadi. Nazariy jihatdan 
sintaksisga turli qarashlar matn, so'z birikmasi va gaplarning tarkibi va ayniqsa, 
mazmun tomoniga katta e'tibor berish hozirgi tilshunoslikda ancha rivojlangan. 
Sintaktik tahlil uchun zarur bo'lgan umumiy tushuncha va metodlarni ko'rsatib 
o'tamiz. 
Avvalo konstruksiya tushunchasiga izoh beramiz. Konstruksiya o'zaro 
bog'langan so'z yoki so'zlar guruhlari o'rtasidagi birikuvdir. Masalan, Biz yangi 
ko'rgazmaga bordik – gapining o'zi bir konstruksiya. Biz bordik – alohida konst-
ruksiya, ko'rgazmaga bordik – yana bir konstruksiya hisoblanadi. Lekin bu 
konstruksiyalarda so'zlarning bog'lanishi turlicha bo'lishi mumkin. Bu bog'lanish 
valentlik tushunchasi bilan bog'lanadi. Valentlik tildagi bir elementning boshqa 
element bilan bir til bosqichida birika olishini izohlaydi. So'zlarning o'zaro 
birikishi ularning semantik jihatiga ham bog'liqdir. Masalan, talabalar xorijiy 
tillarni chuqur o'rg'anmoqdalar gapida talabalar o'rganmoqdalar birikmasi 
otning ko'plik shakli va fe'lning hozirgi zamon ko'plik shakli bilan ifodalangan, 
xorijiy tillarni birikmasi tushum kelishigidagi ot va sifatning bog'lanishi boshqa 
turdagi aniqlanuvchi + aniqlanmish valentligiga ega, chuqur o'rganmokdalar 
birikmasi holat ravishi va fe'lning bog'lanishi bilan ifodalangan. Nihoyat, bu 
gapdagi so'zlarning bog'lanishi uch turli valentlik bilan ifodalangan. Bu 
bog'lanishlarni boshqa bir tushuncha bevosita bo'laklarga bo'lish metodi bilan 
tahlil qilamiz. Undagi talabalar chuqur o'rganmoqdalar va xorijiy tillarni ikkita 

---

- 123 - 
bevosita bo'laklarni tashkil etadi. O'z navbatida boshqa bevosita bo'laklar 
Talabalar o'rganmoqdalar, chuqur va xorijiy tillarni bo'lishi mumkin. Ulardan 
birinchisini N+V (ot + fe'l), ikkinchisini Adj + N (sifat + ot) ravish (Adv) 
shaklida ko'rsatish mumkin. Odatda gapning tarkibida taksonomik va funksional 
birliklar farqlanadi. Taksonomik birliklar gapning tarkibida ishtirok etgan 
barcha so'zlardan iborat. Funksional birliklar shunday taksonomik birliklar yoki 
ularning birikmasiga to'g'ri keladiki, ular gapda aniq sintaktik funksiya bajara 
oladi. Masalan, maktabga bordi gapida (u, maktabga, bordi) taksonomik 
birliklar bo'lsa, (u, maktab + ga, bor + di) funksional birliklardir. 
Sintaktik funksiya gap yoki so'z birikmasining tarkibiga kirgan birlikning 
bajarayotgan vazifasini izohlaydi. Masalan, Turnalar baland uchmoqda gapida 
Turnalar – ega, uchmoqda – kesim, baland – hol vazifasini bajaradi va gapning 
a'zolari hisoblanadi. Gapning a'zolari funksional birliklar bo'lib, ularni 
grammatik tahlil qilish turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Gapdagi 
yoki 
konstruksiyadagi 
so'zlarning 
o'zaro 
aloqasini 
muvofiqlashtirib 
(koordinatsiya) turish sodda yoki ancha murakkab bo'lishi mumkin. Eng sodda 
konstruksiya N + V, yani Ahmad keldi (ot + fe'l) shaklida bo'lsa, boshqa turli 
konstruksiyalar ancha murakkab shakldadir. Bir konstruksiyani boshqasiga 
aylantirish transformatsiya deyiladi. Masalan, Komil aytdi, bola uxladi 
konstruksiyasi N + V bo'lsa, uning boshqa ko'rinishi, ya'ni transformatsiyasi V – 
N (Komilning aytgani, bolaning uyqusi) shaklida bo'ladi. 
Barcha tillarda sodda konstruksiyalar bo'lib, ular gapning shakliga to'g'ri 
kelishi mumkin. Ana shunday oddiy konstruksiyalarni transformatsiya qilish 
natijasida juda murakkab struktural shakldagi gaplarni hosil qilish mumkin. 
O'zbek, rus va ingliz tillarida eng sodda gaplarning shakli quyidagicha bo'lishi 
mumkin: 
N + V 
bosh moslashuv 
Shuhrat keldi. 
Шухрат пришел. 

---

- 124 - 
kelishik 
Shuhrat came. 
V buyuruq mayli 
Kiring (marhamat). 
Заходите, (пожалуйста) 
Come in. (please). 
N + V 
bosh moslashuv kelishik 
+ N (yoki A) bosh kelishik 
U xursand. 
Он рад. 
He is glad. 
U o'qituvchi bo'ldi. 
Она стала учителем.
She became a teacher. 
N bosh kelishik 
Yong'in.Пожар. Fire. 
Jahon tillarida N + V konstruksiyasi alohida ahamiyatga ega. Unda ot – 
ega, bajaruvchi shaxsni, fe'l – kesim, ish-harakatni ifodalaydi va u predikativ