O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
artikulyatsion bazasi deyiladi. Har xil tillar bir-biridan artikulyatsion ba-
zalaridagi ba'zi xususiyatlar bilan farq qilishi mumkin. Masalan, ingliz tilidagi til oldi undoshlari apikal (lotincha apex – «til uchi») artikulyatsiyaga ega bo'lsa, o'zbek va rus tillaridagi bunday undoshlarning talaffuzida til uchi tishlarga tegib - 14 - uning o'rta qismi ishtirok etadi, ya'ni dorsal artikuliyatsiya qilinadi. Unli tovushlarning talaffuziga ko'ra ingliz va fransuz tillari bir-biridan katta farq qi- ladi. Ingliz tilidagi lablangan unlilarning talaffuzida lablar juda kuchsiz harakat qiladi. Fransuz tilidagi lablangan unlilar esa, lablarning kuchli harakati bilan ajralib turadi. Odamning talaffuz apparati to'rt bo'shliqni o'z ichiga oladi: 1) bo'g'iz bo'sh- lig'i; 2) burun bo'shlig'i; 3) og'iz bo'shlig'i; 4)lablar bo'shlig'i. O'pkadan chiqqan havo bo'yin bo'shlig'iga keladi. Bo'yinning chetlarida tovush paychalari joylashgan bo'lib, ular bir- 1-rasm. biriga to'la yoki deyarli to'la jipslashib tegib turishi mumkin. Bu holatda bo'g'iz undoshlari hosil bo'ladi. Biroq, tovush paychalari bir-birlariga yaqinlashib ta- ranglashishi va titrashi davomiy tebranishlarni va bu esa o'z navbatida asosiy ton- ni hosil qiladi. Tovushlarning hosil bo'lishida tovush paychalari ko'pincha ishlab turadi. Faqatgina jarangsiz undoshlarning talaffuzida tovush paychalari te- branmaydi. Bo'yin bo'shlig'idan keyin havo bo'g'iz bo'shlig'iga o'tadi. Havo oqimining bo'g'izdan keyingi yo'nalishi yumshoq tanglayning holatiga bog'liq. Agar yum- shoq tanglay tepaga ko'tarilsa, u havoni burun bo'shlig'idan o'tishini to'sadi va havo oqimi to'g'ri og'iz bo'shlig'idan o'tadi. Bunday holatda og'iz undoshlari hosil bo'ladi. Agar yumshoq tanglay pastga tushsa, havo oqimi bir yo'la burun va og'iz bo'shliqlaridan o'tadi. Bu holatda esa, burun undoshlari (m, n, ng) hosil bo'ladi. Tovushlarning hosil bo'lishidagi farqlarni bilishda ayniqsa og'iz bo'shlig'i va undagi zaruriy nutq mexanizmlari bo'lgan til, kichik til, qattiq va yumshoq tan- glay, lablarning harakati va holati katta ahamiyatga egadir. - 15 - Og'iz bo'shlig'ining katta yoki kichikligi harakat qiluvchi (faol) nutq or- ganlari va talaffuzda bevosita harakat qilmovchi nutq mexanizmlariga (nofaol) bog'liqdir. Barcha talaffuz a'zolari ichida eng faol harakat qiluvchisi tildir. Un- ing har xil gorizontal va vertikal harakati natijasida turli shovqin hosil bo'ladi va bu tovushlarning ayniqsa unli tovushlarning talaffuzi va eshitilishida turli tonni vujudga keltiradi. Pastki va yuqori lablar ham talaffuzda ishtirok etishi va et- masligi bilan alohida ahamiyatga egadir. Shu tufayli ba'zan ikki lab orasidagi bo'shliqning shaklini ham unlilar talaf- fuzida hisobga olinadi. Barcha nutq mexanizmlari va ularning ayrim qismlari o'rtasida ma'lum munosabat mavjud bo'lib, odam talaffuzida bir yo'la birqancha a'zolarning harakati vujudga keladi. Pastki va yuqori lablar ham talaffuzda ishtirok etishi va etmasligi bilan alohida ahamiyatga egadir. Shu tufayli ba'zan ikki lab orasidagi bo'shliqning shaklini ham unlilar talaf- fuzida hisobga olinadi. Barcha nutq mexanizmlari va ularning ayrim qismlari o'rtasida ma'lum munosabat mavjud bo'lib, odam talaffuzida bir yo'la birqancha a'zolarning harakati vujudga keladi. Bunday talaffuzning avtomatik ravishda ijro etilishi bosh miyadan bo- ruvchi doimiy nerv impulslari yordamida bajariladi. Anatomik jihatdan odam va may- munning talaffuz apparati uncha katta farq qilmaydi. Biroq, ular o'rtasidagi asosiy farq fiziologik tomondan, odam nutq mex- anizmlarining aniq va differensial hara- kati bosh miya orqali bajarilishi bilan izoh- lanadi. 2-rasm. |