O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
AKUSTIK FONETIKA HAQIDA MA'LUMOT.
TOVUSHLARNING AKUSTIK BELGILARI 
Nutq tovushlari sekundiga taxminan 1,100 marta tezlik bilan o'tuvchi 
havo oqimining mexanik tebranishi natijasidir. O'z navbatida havo tebranishi 
davomiy va davomsiz hamda sodda va murakkab bo'lishi mumkin.
Tovushlar asosan ikki asosiy akustik belgiga ega: amplituda va chastota. 
Amplituda (tebranish to'lqini) eshitilishi jihatdan tovushning kuchiga (ovozning 
baland yoki pastligiga) to'g'ri keladi. Agar tebranish harakati tez bo'lsa, tovush 
baland tebranish chastotasiga ega bo'ladi. Aks holda past chastotali tovush hosil 
bo'ladi. Tebranish chastotasi gers (yoki har sekunda qaytariluvchi sikl) bilan o'l-
chanadi. Bir gers bir sekunda bo'ladigan tebranish davriga tengdir.
Chastota tovushlarni bir-biridan farqlash uchun zarur bo'lgan akustik belgi 
hisoblanadi. Odamning tovush chastotasini eshitib his qila olish qobiliyati che-
garalangan. Biz 15 dan to 15000 gersgacha bo'lgan tovushlarni eshitib his qila 
olamiz. Juda sekin (15 gersdan kam) yoki juda tez (20000 gersdan yuqori) te-
branishga ega bo'lgan tovushlarni umuman eshitish mumkin emas.
Shu sababli bunday tebranishga ega bo'lgan tovushlarni eshitish uchun 
maxsus uskuna va apparatlar zarur bo'ladi. Tovush to'lqinini hosil qiluvchi havo 
tebranishi davomiy bo'lsa, ton va davomsiz bo'lsa, shovqin hosil qiladi. Ton va 
shovqin tovushlarni farqlash uchun zarur bo'lgan akustik xususiyatlardir.
Masalan, unli tovushlar tonga, jarangsiz undoshlar esa shovqinga egadir. 
Jarangli undoshlar bir yo'la ton va shovqinga ega bo'lib, keyingisi bosib ketadi. 
Sonor tovushlarda (l, r, y, m, n, ng kabi) shovqin va ton birlikda bo'lib, ton 
shovqindan ustun keladi.
Tovushning cho'ziqligi yoki qisqaligi (uni odatda miqdor belgisi deb yuri-
tiladi) tebranish harakatining vaqti bilan aniqlanadi va u milisekund bilan o'l-

---

- 17 - 
chanadi. Tovushning kuchi, baland yoki pastligi va hokazolar uning sifat bel-
gilari deb aytiladi.
Tebranish amplitudasi bilan aniqlanuvchi tovush kuchi dinamik urg'uga 
ega bo'lgan tillar uchun xarakterlidir. Bunda urg'uli bo'g'in urg'usiz bo'g'inga 
qaraganda katta kuch bilan talaffuz etiladi. Masalan, o'zbek tilidagi olmá – “ya-
bloko” – ólma – “ne beri”, rus tilidagi муká – “un” – мýka – “azob”, ingliz ti-
lidagi 'present – “hozir bo'lmoq” – présent – “sovg'a” o'rtasidagi farq urg'uli va 
urg'usiz bo'g'inlarda tovushlarning kuchiga asoslangandir.
Tovushning tembri tebranish davomida maxsus tonni hosil qilish bilan 
belgilanadi. U ba'zan nutqda his-hayajonni ifodalovchi akustik belgi sifatida 
ham qaraladi. Tovushni hosil qiluvchi bo'shliqlar (og'iz, burun, bo'g'iz va h.k.) 
ma'lum akustik rezonatorlar deb yuritiladi, chunki ular o'z shakli va o'lchovi bi-
lan nutq tovushini hosil qiluvchi akustik kanallar vazifasini o'taydi.
Tebranish sodda va murakkab bo'lishi mumkin. Akustikada murakkab 
tovush tebranishining chastotasi bilan boshqa akustik vositalarni kelishtirib 
turuvchi mexanizm filtr deb ataladi. Odamning og'iz va burun bo'shliqlari unli-
larni hosil qiluvchi akustik filtrni tashkil etadi.
Tovushning tembrini ifodalovchi va uni boshqa tovushlarning tembridan 
farqini ko'rsatuvchi chastotalar formantlar deyiladi. Formantlar nutq tovushla-
rining akustik xususiyatlarini bilish manbai hisoblanadi. Tovush formantlari 
maxsus eksperimental apparat-spektograf yordamida aniqlanadi. Har xil unli-
larning formantlari (odatda, ular uchta formantga ega bo'lib, F1, F2, F3 deb ko'r-
satiladi) vertikal shkala bo'yicha turli holatda bo'ladilar.
Tovushlarning akustik belgilari ularning artikulyatsion xususiyatlari bilan 
uzviy bog'liqdir. Nutq organlarining turlicha harakati nutq tovushlarining akus-
tik belgilarini, ularning sifat va miqdor belgilarini o'zgartirib yuboradi.