O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zini tekshirish uchun savollar 1. Jamoadagi ijtimoiy xizmat. 2. Jamoadagi ishlarda aholining ishtiroki. 3. Sog‗liqni saqlash muassasalarida ijtimoiy ish. 4. Aholining etnik guruhlari bilan ijtimoiy ishning xususiyatlari. Oilani ijtimoiy himoyalash. 5. Zamonaviy dunyoda bolalarni ijtimoiy himoya qilish. 6. Bolalarni tarbiyalash va parvarishlashda oilaga yordam ko‗rsatish bo‗yicha xizmatlar. yetim bolalar va ota-ona qaramog‗isiz qolgan bolalar. 10-Mavzu. Keksa insonlar va nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish 1. Aholining qarish muammosi. 2. Keksa insonlarga xizmat ko‗rsatish. 3. Keksa insonlar bilan ijtimoiy ishning mazmuni. 4. O‗zbekistonda keksalarga ijtimoiy xizmat ko‗rsatish va ta'minlash. 5. Nogiron insonlar bilan ijtimoiy ish. 1. Aholining qarish muammosi o‗zida yangi ijtimoiy hodisani aks ettiradi. Tibbiy bilimlar, davolash usullarining takomillashuvi va kasalliklarni oldini olish, o‗limni kamayishi, hayot sifatining yuksalishi va boshqa bir qator omillar insonlarning o‗rtacha yashash davomiyligining o‗sishiga olib keldi. Bu ko‗pgina mamlakatlarda aholining tarkibida keksalar ulushining o‗sishiga sabab bo‗ldi. Keksa yoshdagi shaxslar jahon amaliyotida ijtimoiy ishning asosiy oluvchilaridan 94 biri va ijtimoiy yordam hamda ijtimoiy ishlar ko‗rsatiladigan qatlam sanaladi. Biologik va ijtimoiy xususiyatlarga bog‗liq ravishda insonlar yoshini baholash uchun ko‗pgina tasnifiy sxemalar mavjud. Jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti (JSST) tasnifiga ko‗ra katta yoshli aholiga 60 dan 74 yoshgacha, keksa yoshliga 75 dan 89 yoshgacha, uzoq umr ko‗ruvchilarga 90 va undan katta yoshlilar kiradi. Fanda keksalar yoshi to‗g‗risida umum qabul qilingan tushuncha yo‗q, mazkur maqolada keksa yoshli deganda 60 va undan katta aholi guruhlari tushuniladi. JSST ma'lumotlariga ko‗ra 1980-yildan buyon jahonda 60 yoshdan kattalar soni ikki marta oshdi va 2050-yilga kelib 2 milliardga yetadi. Bunda 80 va undan katta yoshlilar 400 millionni tashkil qiladi. 16 Rivojlangan mamlakatlarda keksalar va uzoq umr ko‗ruvchilarning ko‗payishi hayot sifatining yaxshilanishi natijasi bo‗lib, shuningdek sanoat inqilobilan keyin tashxsilash va davolash uslublari,yangi va samarali dori vositalari paydo bo‗ldi. Rivojlanayotgan mamlaktlarda aholining qarishi tug‗ilishning pasayishi va o‗lim vaqtidagi o‗rtacha yoshning o‗sishi bilan birga sodir bo‗lmoqda. Qayd etish kerakki, rivojlangan mamlkatlarda keksalar ulushning oshishi kambag‗allik muammosini keltirib chiqarmoqda. Tabiiyki, yoshi katta va keksa insonlarda tibbiy, psixologik va ijtimoiy tartibdagi muammolar paydo bo‗lib, 17 ularni o‗rganish bilan fundamental va ijtimoiy gerontologiya, keksalik ijtimoiy psixologiyasi, ijtimoiy ish shug‗ullanadi. Ko‗rsatilgan insonlar guruhidagi asosiy muammo ularning sog‗ligi, moddiy holati, bandligi va turar joyi bilan bog‗liq. Tabiiyki keksa va yoshi katta insonlar miqdorining oshishi bilan ularning tibbiy va ijtimoiy xizmat ko‗rsatishi ham muhim bo‗ladi. Bu yalpi farovon davlat uchun jiddiy muammolarni tug‗diradi. Bir qator ekspertlar tasdiqlashicha keksalar to‗g‗risida hamxo‗rlik qilishga xarajatlar axoli orasida mazkur guruhning o‗sishi natijasi emas, balki aholi jon boshiga umumiy tibbiy va ijtimoiy xizmat darajasining ta'siridir. 16 10 фактов о старении и жизненном цикле//Сайт Всемирной организации здравоохранения: http://www.who.int/features/factfiles/ageing/ru . Датаобращениякресурсу: 02.07.15. 17 Так как в науке нет общепринятого определения пожилого возраста, то во избежание терминологической нагрузки текста будет использоваться термин «пожилые» для обозначения группы людей, которым 60 лет и старше. 95 Keksalar bilan ijtimoiy ishni gender jihatdan tushunish ham muhimdir. Ijtimoiy xodimning gender hissiyotliligi keksalarning intim muammolarini tushunishda, ularning gender xususiyatlarini bilishda aks etadi. 18 . Keksalar bilan ishlash ijtimoiy ish etikasining muhim tarkibiy qismi katta yoshlilar va keksalarda negativ tarbiya stereotiplarida aks etadigan eyjizmni bartaraf etishdir. Keksalik jarayonidagi munosabatlarda bilmasdan turib xato qilish ham ijtimoiy xodim, ham keksa insonlarga xosdir. Ijtimoiy xodimlar bir tomondan keksalardagi salbiy hayotiy hodisalar oqibatlarini bartarf etishlari, boshqa tomonda ularning hayot faoliyatlarini rag‗batlantirishi, o‗z hayoti uchun javobgarlikni oshirishlari kerak. 19 . Keksalarga ijtimoiy ko‗mak va amaliy yordam beruvchi ijtimoiy xodim ruhiy kuyish sindromi nomini olgan bir qator emotsional tartilarni sinovdan o‗tkazishlari kerak. Tadqiqot natijalari shuni ko‗rsatadiki, ma'lum sharoitlarni yaratish jmotsional kuyish sindromini oldini olish uchun zarurdir. 20 Masalan ijtimoiy xodim orqali superviziya ruhiy va moddiy ko‗mak oladi. 2. Qariyalar va keksalarga yordam ko‗rsatish bo‗yicha asosiy tizim rasmiy va norasmiy bo‗ladi. Rasmiy xizmatlarga davlat, xayriya, xususiy tashkilot va agentliklar, norasmiylariga oila a'zolari, do‗stlar, qo‗shnilar kiradi. G‗arb mamlakatlari va AQSh da rasmiy yordam ko‗rsatishning o‗ziga xosligi ular keksalarga yashash joyi bo‗yicha yordam beradilar. 1992-yilda Shvetsiya parlamenti keksalarga yordam ko‗rsatish bo‗yicha milliy dasturni amalga oshirish bo‗yicha qaror qabul qildi, statsionar va yarim statsionar xizmat ko‗rsatish, maxsus turar joyni taqdim qilish bo‗yicha barcha xarajatlar mahalliy hokimiyat organlariga yuklatildi. Buyuk Britaniyadagi ijtimoiy xodimlar bugungi kunda keksalarga ularning yashash joyi bo‗yicha turli xizmatlarni joriy etadilar. AQSh da 70-yillarda keksalarni parvarishlash bo‗yicha kundalik markazlarni tashkil qilishni o‗z ichiga olgan tadqiqot dasturlarini amalga 18 См. Ярская-Смирнова Е., Романов П. Аҳолининг турли гуруҳлари билан ижтимоий хизматларнинг гендер жиҳатлари . В.: Ижтимоий сиѐсат ва ижтимоий хизмат: гендер ѐндашув / . Е. Ярской-Смирново таҳрири остида. Саратов: СГТУ, 2003. 19 Краснова О., Лидерс А. Кексаликнинг ижтимоий психологияси. – М.: «Академия» нашриѐт маркази, 2002 20 Poulin, J., Walter, C. (1993) “Burnout in gerontological social work”, Social work, 38 (3). 96 oshirishda dotatsiyalar ajratilgan. Eksperimet maqsadi uyda parvarishlash bo‗yicha yanada arzon muqobil yo‗llarni topishdan iborat. Buyuk Britaniyada keksalarning kundalik parvarishi 60-yillarda paydo bo‗lib, ularni tashkil etish asosida moddiy tomondan bog‗li bo‗lmagan ishning kutilayotgan natijasi turgan. Ular jamoa doirasida xizmatlar hajmini kengaytirish uchun tashkil qilingan. 1980-yilga kelib 617 ta kundalik parvarishlash markazlari ochilgan bo‗lib, bu keksalar va yolg‗izlarga yordam ko‗rsatishni yengillashtirdi. Odatda bunday markazlarda kafe, sartaroshxona, ustaxonalar bo‗lib, ta'limni davom ettirishga yordam beruvchi xodimlar ishlashgan. AQSh da kundalik parvarishlash markazlari britan modelidan prinsipial farqlarga ega bo‗lgan. Uzoq vaqt parvarishlash bo‗yicha tibbiyo va ijtimoiy yordamni ajratish taklif qilingan. Bunda statsionar parvarishga emas. Kundalik parvarishga muhtoj keksalarga xizmat ko‗rsatilgan. Bunday xizmatlarga shu bilan birga ovqatlantirish, shaxsiy parvarish, dam olish, o‗qish, jismoniy va kasbiy qobiliyatlarni tiklash, tibbiy xizmat ko‗rsatish kiradi. Amerikada so‗nggi o‗n yilda kundalik parvarishlash markazlarini oshirishga yo‗naltirilgan va jamoa doirasida xizmatlarning yagona tarmog‗ini yaratishga katta e'tibor qaratildi. Bugungi kunda kundalik parvarishlash markazlaridan tashqari xorijiy mamlakatlarda faqatgina vaqtinchalik emas, balki doimiy yashashni taklif qiluvchi tashkilotlar ham mavjud. Masalan Shvetsiyada uyda yashashni xoxlamaydigan shaxslarni parvarishlash va davolash bo‗yicha keng turdagi xizmatlarga ega muassasalar bor. Bu mamlakatda keksalarga xizmat ko‗rsatishning tamoyillaridan biri tanlash erkinligi tamoyili bo‗lib, keksa insonlarda turar joyni erkin tanlash huquqi saqlanib qolgan. Agar inson o‗z uyida yashashni xoxlasa u yordam olishda ehtiyoji o‗sganda ham bunday huquq mavjud bo‗ladi. Parvarishga juda muhtoj, ammo odatiy uy sharoitlarida yashashni istamaydigan shaxslar maxsus sharoitda yashash imkoniyatini tanlash huquqiga ega. Keksalar uchun uylar –bu an'anaviy xizmat shakli bo‗lib, Shvetsiyada ko‗pchilik keksalar ularni afzal ko‗radilar. 97 Buyuk Britaniyada vaqtinchalik va doimiy yashashga mo‗ljallangan pansionatlar oilasi yo‗q yoki yaqinlari bilan birga yashash imkoniyati mavjud bo‗lmagan shaxslar uchun mo‗ljallangan. Shvetsiyada 60-yillar oxirida dastlabki servis uylari qurilgan. Ularni tashkil qilganlarning maqsadiga ko‗ra pensionerlarni mehnatga qobiliyatsiz yoshda va yordam ko‗rsatish va davolash zarur bo‗lganda birga yashashlarini taxminlashdir. Ammo uning rivoji boshqacha bo‗ldi. Uyda xizmatlar ko‗rsatish sohasining kengayishi, hayot sharoitlarining yaxshilanishi katta miqdordagi insonlarning uyda uzoq vaqt qolishni afzal ko‗rishlariga olib keldi. Shuning uchun parvarishlashga ehtiyoj oshganda servis uylariga murojaat qilib kelishmoqda. Servis uylari o‗zida keksa insonlar yaqinlaridan ajralgan holda yashovchi kvartiralarni o‗zida aks ettiradi. Bu xonadonlarda yoki ularga yaqin joyda doimiy yordam ko‗rsatuvchi xodimlar turishgan. Guruh bo‗lib birga yashash ruhiy kasalliklari, harakat a'zolari buzilishi kuzatilgan shaxslar, shuningdek qarilik tushkunligida bo‗lgan insonlarni parvarishlash va davolashning rivojlangan shaklini paydo qildi. Bu xonadonlarni tashkil qilish shakllari davolanishda bo‗lganlarning ehtiyojlariga bog‗liq holda turlichadir. Ba'zi holatlarda guruh bo‗lib yashash vaqtinchalik yechim bo‗lib. mustaqil yashashga tayyorlash bosqichsi sanaladi. Boshqa holatlarda bunday xonadonlar doimiy yashash joyi bo‗ladi. Keksalarni parvarishlashning bunday shakli Buyuk Britaniyada mavjud. Ular yashashning yengillashtirilgan shakli deb yuritiladi. Insonlar yashaydigan bu guruhdagi katta bo‗lmagan uylar, xonadonlar yoki kottejlarda yashovchilar mustaqil bo‗ladi. Bunday holatlarda vasiylik zarur. Bunday vasiy sifatida oilalar va keksalar o‗rtasida vositachilar, yordamchilar sifatida qatnashuvchi patronaj xodimlari bo‗lishi mumkin. AQShda oiladan tashqari yashaydigan qariyalar va kesalar uchun oila tipidagi turar joylar qurishga katta e'tibor berilmoqda. Ular turli shakllarda bo‗lishi mumkin, ammo ularning asosiy xususiyati quyidagicha: yordam xususiy shaxslarga, o‗z uylarida taqdim qilinadi ; yashovchi shaxsga ma'lum to‗lov 98 evaziga xona taqdim etilib, qiyinchiliklarni bartaraf etish, himoyalash, dorilar bilan ta'minlash amalga oshiriladi; turar joylar quoay oilaviy muhi yaratish uchun katta bo‗lmasligi kerak; vasiylikka olingan shaxsni kuzatish va nazorat qilish agentlik shtatidagi xodimlar tomonidan amalga oshirilib, bu keksalarga xizmat qilishning mazkur dasturiga rahbarlik qiladilar. Sanab o‗tilgan elementlardan birinchisi o‗zgarmas bo‗lib, qolganlari o‗zshhgaradi. Masalan bir turar joyda ikkita keksa shaxs, boshqasida 10 ta shaxs yashashi mumkin. Yordam ko‗rsatiladigan shaxsni tanlashga qat'iy mezonlar yo‗q. Ayrim shtatlarda xodimlar tayyorlash uchun yuqori talablar mavjud emas, aksincha ularni o‗qitishga katta e'tibor beriladi. Shtat xodimlarining nazorat tashriflari turlicha bo‗ladi. Bir dastur har haftalik nazoratni, boshqasi oylik nazoratni talab qiladi. Kesalar uchun oilaviy turdagi uylar aholining uch toifasiga xizmat ko‗rsatadi: ruhiy kasal, aqlan orqada qolgan, keksa va kasal insonlar uchun. Bunday muassasalar davlat uylari va oilalar o‗rtasidagi tashkilotlardir. Ular mustaqil yashay olmaydiganlar uchun mo‗ljallangan. Davlat turar joylariga nisbatan ularning afzalligi ularda oilaviy muhit yaratilib, individual parvarishlash, oila kabi munosabatda bo‗lish va uni saqlash imkoniyatlariga ega. Bulardagi xizmatlar qiymati ixtisoslashgan davlat muassasalariga nisbatan arzon bo‗ladi. Oila turidagi turar joylar 1979-yilda AQSh da sog‗liqni saqlash va ijtimoiy xizmat vazirligi tashabbusi bilan tuzilgan. O‗shandan beri ko‗pgina davlat organlari bu dastur bo‗yicha ishlaydilar. Odatda bunday tashkilotlarda oliy ma'lumotga ega o‗rta yoshli ayollar ishlab, ularning faoliyat motivlari quyidagilar: altruizm, kimgadir g‗amxo‗rlik qilish istagi, yolg‗izlikdan qochish. Pul ham motiv bo‗lishi mumkin,ammo bunday insonlar bunday qiyin ishda uzoq ishlamaydilar. Ishlayotgan ayollarga mijoz mablag‗laridan to‗lanadi (pensiya. Nafaqa). Ammo agarda mijozning doimiy daromadi bo‗lmasa to‗lashning boshqa shakllari masalan homiylik badallari mavjud. So‗nggi yillarda AQSh da oila turidagi turar joylarda xizmat ko‗rsatiladigan aholi toifalari kengayib, mijozlari bo‗yicha ular ajratilmoqda. 99 3. Keksalar va katta yoshli shaxslarga uyda yordam ko‗rsatishning ijtimoiy tizimi Bu tizim davolash va parvarishlashdan iborat. Masalan Shvetsiyada keksa insonning rdamga muhtojligi tekshirilgandan so‗ng xona tozalash, ovqat tayyorlash, shaxsiy parvarishlash, mahsulotlar xarid qilishda yordam ko‗rsatiladi. Uyda davolash mijoz berkitilgan ma'lum kasalxona va poliklinika hamshiralari, enagalar, shifokorlari tmonidan amalga oshiriladi. Parvarishlash va davolash bo‗yicha keksalar ehtiyojlarining katta qismi ularning yaqinlari tomonidan ta'minlanib, norasmiy asosda yordam ko‗rsatiladi. Ba'zi holatlarda mahalliy hokimiyat organlaridan yaqinlarga kompensasiya to‗lanadi. Keksalar bilan ijtimoiy ishning amaliyoti BMT Bosh Assableyasida 1991-yil 16-dekabrda qabul qilingan tamoyillarini amalga oshirishga yo‗naltirilgan 21 . 18 ta tamoyil 5 ta guruhga birlashtirilgan: 1. Mustaqillik tamoyillari guruhi shundan iboratki, oila va jamiyat tomonidan ularning daromadlarini ta'minlash orqali asosiy boyliklarga (ovqat, suv, uy, kiyim, tibbiy xizmat) keksalarning foydalanish huquqi. 2. Ishtirok etish tamoyillari guruhi keksa insonlarning jamiyat hayotiga qo‗shilishi va jalb qilinishini, ularning farovonligiga tegishli siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda faol ishtiroki , yosh avlodga o‗z bilimi va tajribasini yetkazishni xarakterlaydi. 3. Parvarishlash tamoyillari guruhi keksa insonlar parvarishini a oila va jamiyat tomonidan himoyasini, optimal holatini saqlab turish va tiklash, kasalliklar rivojlanishining oldini olish maqsadida tibbiy xizmat ko‗rsatishdan iborat. Bu guruh tamoyillari shuningdek ijtimoiy va huquqiy xizmatlardan foydalanish, har qanday ijtimoiy tashkilotda asosiy huquq va erkinliklardan foydalanishni ko‗zda tutadi. 4. Ichki salohiyatni namoyon qilish tamoyillari guruhi shundan iboratki, keksa insonlarda ularning ichki salohiyatini har tomonlama rivojlantirish uchun 21 United Nations Principles for Older Persons http://www.un.org/esa/socdev/iyop/iyoppop.htm 100 imkoniyatlar mavjudligi, shuningdek ta'lim, fan, ruhiy dam olish sohasidagi jamiyat resurslariga kirishni anglatadi. 5. Qadr-qimmat tamoyillari guruhi shuni ko‗zda tutadiki, keksa insonlar uchun qulay va xavfsiz hayot, jismoniy va ruhiy zo‗riqishlar yo‗qligi, ularning yoshi, irqi, jinsi, etnik tegishliligi, nogironligi, iqtisodiy holatidan qat'iy nazar adolatli munosabatni aks ettiradi. Ijtimoiy xodimlar keksalik harakati bo‗yicha 2002-yilda Madrid xalqaro rejasida qabul qilingan keksalarning ijtimoiy himoyasi va yordami bo‗yicha tadbirlarni amalga oshirish uchun kuchlarni birlashtirgan holda harakat qilishlari mumkin. Bunda keksalar bilan ijtimoiy ish g‗oyalari faol va initsiativ insonlar bilan bo‗lgan teng hamkorik kabi bo‗ladi. Masalan 2002-yil noyabrda Umum Rossiya ijtimoiy xodimlar sezdida ―keksalar uchun ijtimoiy ish: professionallik, hamkorlik, javobgarlik‖ rezolyusiyasi qabul qilinib, bu Rossiya Federatsiyasida keksalar bilan munosabatda ijtimoiy xodimlar faoliyatining asosiy yo‗nalishlarini anglatadi. 22 . 2. O‗zbekistonda azaldan kattalarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish an'anasi shakllangan bo‗lib, buni yoshi katta erkak va ayollar bilan muloqotlarda ko‗rishimiz mumkin. 2015-yilda keksalarga g‗amxo‗rlik va e'tiborni kuchaytirish, ularning ijtimoiy himoyasini takomillashtirish, davlat va jamiyat tmonidan moddiy va ma'naviy qo‗llab-quvvatlash maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Keksalarni e'zozlash yili davlat dasturi to‗g‗risidagi‖ qarori qabul qilindi. 23 . O‗zbekistonda katta yoshli shaxslar miqdori va aholining hayot davomiyligi oshishi kuzatilmoqda:: «Bugungi kunda mamlakatda 60 yoshdan oshgan 2 million 873 ming kishi yashamoqda. Mustaqillik yillarida aholining o‗rtacha yashash davri 1990-yildagi 67 yoshdan 73 yoshga, ayollarda 75.8 yoshgacha ko‗tarildi» 24 22 Ижтимоий хизмат: профессионаллик, ҳамкорлик. Жавобгарлик ,. http://www.mintrud.ru 23 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012-йил 18-февралдаги №ПҚ-2302 сонли ―КЕксаларни эъзозлаш йили давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисидаги‖ қарори 24 Каримов И.А.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 22-йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 05.12.2014//Ўзбекистон Республикаси Президенти матбуот хизматининг расмий сайти: http://www.press-service.uz .: 2.июл 2015 й. 101 . Shunday qilib bugungi kunda respublikada 80 yoshdan oshgan 225 ming, 90 yoshdan oshgan -44000, 100 yoshdan oshgan 8700 kishi istiqomat qilmoqda. O‗zbekistnda keksalarga ijtimoiy yordam bir qator me'yoriy xuquqiy hujjatlar shu jumladan «O‗zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‗g‗risidagi», «Fuqarolarning davlat pensiya ta'minoti to‗g‗risidagi », «Fuqarolar sog‗ligini himoya qilish to‗g‗risidagi », «Vasiylik va homiylik to‗g‗risidagi » qonunlar bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari «Aholining ijtimoiy himoyalash tizimini takomillashtirish va mustahkamlash bo‗yicha chora-tadbirlar to‗g‗risidagi» O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, «2011-2015-yillarda yolg‗iz keksalar, pensionerlar va nogironlarning ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish bo‗yicha qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risidagi» O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, O‗zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligining davolash-ijtimoiy muassasalari to‗g‗risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ijtimoiy ko‗makka muhtoj keksalarga ijtimoiy yordam ko‗rsatish nazarda tutilgan. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|