O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ijtimoiy ish institutining shakllanish davri
- O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Ijtimoiy ishning maqsadi va vazifalari. 2.
|
Ijtimoiy rejalashtirish davri
(1917-1991). Ijtimoiy ta'minot tizimining isloh qilinishi. Xususiy va umumiy xayriya shakllarini o‗z ichiga oladi. Ijtimoiy ta'minot vazirligi pensiya ta'minoti, nogironlar, yolg‗iz va ko‗p bolali oilalar, ota- onasiz bolalarni qo‗llab-quvvatlashni amalga oshiradi. Bu davrda mamlakatda na tekinxo‗r, na tilanchilar bo‗lmagan. Ijtimoiy ish institutining shakllanish davri ( 1990- yy dan.). Ijtimoiy- iqtisodiy aloqalarning o‗zgarishi, narxlarning erkinlashtirilishi, ishsizlik ijtimoiy muammolarga olib keldi. Qisqa muddatli dasturlar paydo bo‗ldi: kam ta'minlarga pul, ijtimoiy yordam ko‗rsatish bo‗yicha. Muhtojlarga yordam berish tizimi shakllanyapti. Shuning uchun bu muammo bizda va xorijda qanday hal qilinayotganini o‗rganish muhimdir. Ijtimoiy ishning kasb sifatida rivojlanishini uch bosqichga bo‗lish mumkin. Birinchi bosqich ijtimoiy ishning kasb sifatida paydo bo‗lishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchisi 20-asrda shimoliy Amerika va yevropada ijtimoiy ishning ijtimoiy institut sifatida o‗zgarishidir. Uchinchi bosqich ijtimoiy ishning butun dunyoda qo‗llanilish bilan bog‗liq. 21 O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Ijtimoiy ishning maqsadi va vazifalari. 2. Ijtimoiy yordam ob'ekti va sub'ekti. 3. Xayriya va g‗amxo‗rlik qilish. 2-Mavzu. Muhtojlarga yordam berish va diniy e'tiqodlar 1. Dastlabki sivilizatsiyalarda xayriya g‗oyalarining paydo bo‗lishi 2. Xristian xayriya amaliyoti 3. Islom dinida xayriya burchlari 4. Pravoslav xristianlik va uning xayriyaning rivojlanishidagi ahamiyati. 5. Iudaizm va xayriya faoliyati 1 . Qadimgi misrliklarda muhtojlarga ko‗mak berish va beg‗araz shakldagi saxovat to‗g‗risida tushunchalar mavjud bo‗lgan. Qadimgi Misr bo‗yicha yozma manbalar bizgacha Piopinaxt so‗zlarida yetib kelgan bo‗lib unda shunday deyiladi: «Men qorni ochga non berdim, kiyimsizni kiyintirdim», «Ptaxotep o‗gitlarida» shunday deydi: «O‗z yaqinlaring bilan munosabatlarda ochko‗z bo‗lma, iltijo qilish buyuk kuchdir». Qadimgi Misrliklarda saxovat - o‗zaro yordam va beg‗arazlik to‗g‗risida tasavvurlar mavjud edi. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasida yaqinlarni sevish, o‗zaro hurmat va qo‗llab- quvvatlash muhim axloqiy vazifalardan biri sanalgan. Bu qadimgi xitoyliklarning insonparvarlik, adolatlilik va burch tushunchalariga kirgan. Ular Konfutsiy tomonidan ishlab chiqilgan xitoy axloq tizimining ―besh doimiysi‖ bo‗lib, yaqinlar bilan munosabatlarni anglatgan: «otaga hurmat, o‗g‗ilga izzat, katta akaning kichigiga do‗stona munosabati, kichik ukaning akasiga hurmat bilan munosabatda bo‗lishi, er-xotin o‗rtasidagi kelishuv». Konfutsiy fikricha, adolatli tartibni saqlab turishning vositasi qonun emas, balki ideal axloq namunasi mustahkamlangan an'ana va axloqiy asoslarga rioya qilish, bir-biriga yon berish va o‗zaro voz kechishga shaxsni majbur qiluvchi 22 tadbirlarga amal qilishdir. Insonparvarlik va saxovat tuyg‗ulari Konfutsiy tomonidan ishlab chiqilgan «syao» – o‗g‗ilga xos hurmat to‗g‗risidagi asarida o‗z isbotini topgan. Odobli o‗g‗il butun hayoti davomida o‗z ota-onasi to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilishi, har qanday holatda ularga xizmat qilishi va ularning ko‗ngligi yo‗l topishi kerak. «Agar rahm-shafqat bo‗lmasa qanday qilib olijanob erkak bo‗lish mumkin.?!Oliyjanob erkak hattoki ovqatlanish vaqtida ham rahmdillik to‗g‗risida unutmaydi». Rahmdillik an'analari, yaqinlarga insoniy munosabat qadimgi Hindiston axloqiy madaniyatida o‗ziga xos bo‗lgan. «Rigveda» madhiyasida shunday so‗zlar bo‗lgan: «Beruvchining boyligi kamaymaydi... Kimda ovqat bo‗lsa kuchsizlar uchun bersin, kim faqat o‗zi uchun harakat qilsa bu inson yordam beruvchi bo‗lmaydi. Yaxshi fazilat-bu xudoning qonunlariga itoat etish, shu jumladan odamlarni sevishdir. Qadimgi hind diniy kitoblarida shunday jumlalarni uchratish mumkin: «Barcha tirik narsalarga xayrixoxlik bilan munosabatda bo‗l, himmat shaklida xursand bo‗l, nochorlarga rahmdil bo‗l va achin». Ijtimoiy o‗zaro faoliyatni tartibga soluvchi keyinchalik paydo bo‗lgan huquqiy hujjatlar Manu qonunlari, deb atalgan. Unda nikoh shakllari, farzandlikka olish mexanizmi, mulkni meros qilib qoldirish xususiyatlari tasvirlangan Xayriya g‗oyalari, o‗zaro ko‗mak, saxovat faoliyati antik dunyo axloqiy madaniyatida o‗z rivojiga ega bo‗ldi. Qadimgi Gretsiyada kambag‗allarni qo‗llab- quvvatlash burch sanalib, chunki bu muhtojlar qarindoshlik holatida bo‗lishgan va qabilaning mijozlari deb atalgan. Aynan qadimgi shahar polislarda xayriya va ta'minotni davlat tomonidan tartibga solish asoslari paydo bo‗lgan. Chet ellik yoki tilanchilar Zevs xudosining qaramog‗ida deb hisoblangan. Bundan tashqari o‗z xudolari inson ko‗rinishida yerda kezib yuradi deb hisoblashgan. Shuning uchun kelgan mehmon xursandchilik bilan kutib olinib, qo‗l va oyoqlarini yuvishi uchun suv quyilgan, keyinchalik undan kimligi, qayerdanligi va nima uchun kelganligi so‗ralgan. Ketayotgan vaqtda unga yaxshi sovg‗alar berilgan. Gadoylarga ham achinish bilan munosabatda bo‗linib. Sadaqa, ba'zan oyoq kiyim va ust-boshlar berilgan, tantanalarga qatnashishga takliq etilgan. 23 Nochorlarga yordam berish grek shahar polislarida muhim g‗amxo‗rliklardan biri sanalgan. Tez-tez mulksizlarga jihozlar va pul berilgan. Qadimgi Gretsiyada kasallarni parvarishlash alohida ehtiborga jihat bo‗lgan.Shu davrda harbiy nogironlar oilasi bilan davlat hisobidan ta'minlash tadbirlari qabul qilingan. . Demokratik tuzilmalar kambag‗allarga vasiylik asosidagi xayriya faoiyatining yangi, zaruriy, majburiy tizimini talab qildi. Shahar davlatlar murakkablashib, xayriya faoliyati va bu faoliyatning ob'ektini o‗zgartirdi. Ijtimoiy yordamni tashkil etish muammosi qadimgi Rim davlat rahbarlari oldida turgan. Filantropik yo‗l bilan davlatda tartibni ta'minlashda Davlatda filantropik yo‗l bilan tartibni saqlashga uringan Avgust ijtimoiy lavozimdagi xodimlarni tashkil qilish, ularning vazifasi xalq o‗rtasida nonni taqsimlashda umumiy ishlarni tashkil qilish uchun javob berish edi. ; Klavdiy davrida yetimlarga vasiylik uchun javob beruvchi xodimlar paydo bo‗ldi. Shunday qilib, davlat filantropiyasi boshqarish, bo‗ysunish va nazorat qilish tizimi bilan dastlabki ijtimoiy tashkiliy xususiyatga ega bo‗ldi. O‗zaro yordam shakllari davlat ishtirokisiz paydo bo‗ldi. Masalan dafn qiluvchi o‗rtoqlar deb nomlangan jamiyatda, uning asosiy maqsadi o‗z a'zolarini tartibli dafn qilishdir. Siyosiy arbob va yozuvchi Sitseron fikricha xariyaga nisbatan inson tabiatidagi boshqa yaxshi narsa yo‗qdir. Shunday qilib insonlar ongida fuqarolar va davlatga yo‗naltirilgan umumiy javobgarlik paydo bo‗ldi. Qadimgi Rimda xayriya yordam, yetim va tashlab ketilgan bolalarga qarashga katta e'tibor berilgan. Bu yordam davlat darajasida amalga oshirilgan. Nerv va Trayan imperatorligi davrida yer ijarasi evaziga ssuda berish mavjud bo‗lgan. Olingan foyda bolalar, ayniqsa yetimlar tarbiyasiga yo‗naltirilgan. Davlat xayriyasi bilan bir vaqtda munitsipal xayriya ham mavjud bo‗lgan. Mulkiy tengsizlikning o‗sishi, ozod hunarmand va yer eagalarining paydo bo‗lishi bilan faqatgina kambag‗al fuqarolar g‗azna hisobidan yashashiga olib keldi. Tit Liviya shundan dalolat beradiki, Rimning kambag‗al fuqarolari g‗azna hisobidan 24 yashashlari mumkin bo‗lgan. Rimlik harbiy nogirolarga yer maydonlari berilgan va ishlab chiqarilgan mahsulot ularning foydasi deb belgilangan. Eramizgacha bo‗lgan 2-asrdan milodning 2-asrigacha bo‗lgan davrda rim xuquqi deb nomlangan qadimgi Rimning xuquqiy tizimi shakllandi. Bunda bir qator moddalar mavjud bo‗lib, bevosita va bilvosita ta'minot muammosiga tegishli edi: Farzandlikka olish-ikki shaklda –: o‗z bolasi bo‗lmaganda merosxo‗r olish uchun va oilaga qo‗shicha ish kuchi olish uchun farzandlikka olish. Vasiylik va vasiylik qilish –vasiylikka olinuvchi shaxs to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilishni aks ettirib, rim huquqi bo‗yicha ular hyech qanday mulkka va ularni mustaqil taqsimlash bo‗yicha imkoniyatga ega bo‗lmaganlar. Vasiylik va homiylik shakllari vasiylik ob'ektiga bog‗liq holda ajratilgan : - voyaga yetmaganlar to‗g‗risida vasiylik qilish; - ayollarga vasiylik qilish; - aqli zaiflarga vasiylik qilish; - isrofgarlarga vasiylik qilish. Shunday qilib qadimgi Gretsiya va Rimda filantropik faoliyatning rivojlanishi ham davlat, ham xususiy shaxslar tomonidan amalga oshirilib, har qanday xayrli ishlarning boshlanishini anglatgan, bunda pul va non berish, shuningdek bayram va tomoshalar o‗tkazish mumkin edi. 2 . Xayriya faoliyatiga bag‗ishlangan ko‗pgina ishlarda xristianlik bilan xayriyaning paydo bo‗lishi o‗rtasidagi aloqalar o‗rganilgan. Pastki qatlamga rahmdillik qilish va ularni qiynaydiganlarni muhokama qilish ma'lum darajada cherkovlarning ijtimoiy olimlari tomonidan amalga oshirilgan. Bu munosabatlardagi cherkov dasturi kambag‗allar foydasiga xayriya qilish talablaridan iborat edi. Nochorlikni yo‗qotish usullari to‗g‗risida o‗ylab ko‗rilmagan. Bu vaqtda kambag‗allarga boylar tomonidan ularni hayotini yengillashtirish zaruriyati ko‗rib chiqilgan. Shu tarzd sadaqa berishning ma'lum qoidalari shakllangan.: 25 1) ahamiyat faqatgina qo‗ldan qo‗lga o‗tadigan bevosita xayriya; 2) saxovat sir saqlanishi kerak; 3) tilanchilik sababi va holatisiz xayriya muhimdir; 4) tilanchi unga yordam bergan shaxsning ismini bilishi va cherkovda uning uchun ibodat qilishi kerak bo‗lib, unga yordam qaytarishi majburiy emas. Yomon ovqatlanish va tibbiy holatning achinarli ahvoldaligi, epidemiyalar jismoniy holatning buzilishi va aholining o‗lim darajasi yuqori bo‗lishiga sabab bo‗ladi. O‗rtacha hayot davri juda past va o‗ttiz yildan oshmaydi. Moxov kasalligining tarqalishi natijasida kasallar uchun maxsus ajartilgan joylar, katolik cherkovi tomonidan yaratilgan joylar paydo bo‗ldi. 14-asr o‗rtalarida yevropaga yanada xavfli yuqumli kasalliklar kirib kelib, g‗arb dunyosi hayotini tahlikaga soldi. O‗lat epidemiyasi sanitar qonunchilik va shahar sanitariyasi paydo bo‗lishiga olib keldi. Katolik xayriya amaliyoti mos diniy asoslarni tuzib, o‗z ichiga umumiy xristianlik tamoyillari, katolik postulatlarni oladi. U qutqarish konsepsiyasi bilan bog‗liq bo‗lib, kambag‗al, mulksizlar foydasiga turli ixtiyoriy yordamlarni takomillashtirishni ko‗zda tutadi. Katolik adabiyotlarda odatda ikki yo‗nalishdagi moddiy va axloqiy xususiyatdagi xayriya faoliyati ajratiladi. Tana uchun xayriya ishlari deb nomlangan an'anaviy ro‗yxat quyidagilarni o‗z ichiga oladi: ochlarni to‗ydirish, chanqaganlarga suv berish, kiyimsizlarni kiyintirish, begonalarni o‗z uyiga qabul qilish, kasallarni ko‗rish. Bu ro‗yxat ruh uchun xayriya ishlarining yettitasi bilan to‗ldiriladi: gunohkorlarga e'tibor berish, marifatsizlarni o‗qitish, shubhalanganlarga maslahat berish, qiynalganlarni yupatish, qiyinchiliklarga chidash, chin yurakdan kechirim so‗rash, tirklar va o‗lganlar uchun duo qilish. Katolizmda xayriya nochorlarga rahmdillik va achinish, muhtojlarga moddiy va ma'naviy ko‗mak berishda namoyon bo‗ladi. Xristianlik eng avvalo yetimlarga g‗amxo‗rlikni tavsiflaydi. Bu davrda yetimlar, nochorlar to‗g‗risida qayg‗urish katolik monastirlarida paydo bo‗ldi. Kim yordamga muhtoj bo‗lsa va uni so‗rab kelsa yordam ko‗rsatilgan. Ko‗pgina joylarda kambag‗al va bechoralar uchun kasalxonalar qurilgan. 26 Protestantizm va xayriya.Protestantlikning paydo bo‗lishi bilan xayriya tushunchasi va xayriya faoliyati ma'lum ma'noda o‗zgardi. Xayriya va sadaqa berishga yondashuv katoliklardan farqlanadi. Qutqarish to‗g‗risida katolik olimlari birinchi navbatda xudoga ishonishni aytib o‗tishgan. Protestantlar nochorlikning katolik g‗oyasiga qarshi chiqishgan. Bu ayniqsa kalvinizmda namoyon bo‗lib, olimlar fikricha har bir odam dunyo yaralgunga qadar qutqurilgan. Masalan, M.Veber nochorlik va'dasi to‗g‗risida masala bo‗yicha gersog Kristofa Vyurteleberg fikrini keltiradi : «kim muhtojlikda bo‗lsa bu o‗z xulqidan kelib chiqqan, boshqa hyech narsa emas. Amma agar u muhtojlikda doimiy qolish to‗g‗risida aytgan bo‗lsa, doimiy kasal yoki doimo axmoqona fikrlardan foydalanadi» 7 . Muhtoj insonga sadaqa berish asosiy maqsad emas, balki uning ruhini qutqarish, uni axloqiy yangilash, nomaqbul holatlarni bartaraf etishda ichki kuchni uyg‗otish bosh masaladir. Protestantlik diniy shaklda dastlab ijtimoiy-sog‗lomlashtirish muammosi va xayriya va ijtimoiy xizmat qilishning psixoterapevtik vazifasini qo‗ydi. Protestantlik xayriya faoliyatining institutsionallashuvining boshlanishi bo‗lib, u o‗z yo‗nalishini yangi me'yoriy tuzilmalarga qaratib, ijtimoiy ish shakli vujudga keldi. G‗arbda hozirda ham ko‗pgina xayriya tashkilotlari o‗z faoliyatini muhtojlarga tuzoq taklif qilish tamoyili asosida quradilar. Agar inson och bo‗lsa unga baliq berish juda oddiy, tuzoq berish va undan foydalanishga o‗rgatish o‗zini kelajakda ta'minlash imkonini beradi. 3. Islom, boshqa xalqaro dinlar kabi yuqori darajadagi axloqiy shaxsni shakllantirishga katta e'tibor beradi. Kuron va sunnatlarda insonning tug‗ilganidan vafot etgunga qadar bo‗lgan hayotini qamrab oluvchi turli axloqiy me'yorlar keltirilgan. 7 Вебер М. Протестант этикаси ва капитализм руҳи.//Танланган асарлар. – М., 1990. – С. 257. 27 Doimiy axloqiy takomillashuv har bir insonning majburiyatidir. Olloxga ishonish kabi bag‗rikeng va saxovatli bo‗lish har bir musulmondan shanuday sifatlarni talab qiladi. Bu haqda Quronda gap faqat murakkab vaziyatlarda qayg‗urish haqida emas, balki uni qo‗llab-quvvatlash va beg‗araz yordam berish haqida boradi. Payg‗ambar hikmatlarida musulmonning insoniy munosabatlardagi majburiti to‗g‗risida to‗xtalib o‗tilib, qiyin holatda bo‗lgan insonga yordam berish vazifasi qo‗yiladi. Islom ta'limotlarida yetimlar to‗g‗risida qayg‗urilib, zakot uchun mo‗ljallangan mablag‗lardan ularga sarflash ko‗rsatiladi. (yordamga muhtoj musulmon foydasiga majburiy sadaqa yoki soliq). yetimning mulki dahlsiz bo‗ladi. Ularning mulkini olganlar Quron bo‗yicha do‗zax olovida kuyadilar. Bundan tashqari Quron bu vaqtgacha amalda bo‗lgan ortiqcha bolalarni o‗ldirishni ta'qiqlaydi.. «Bolalaringizni kambag‗allshishdan qo‗rqib o‗ldirmanglar.Biz siz va ular uchun harakat qilamai. Ularni o‗ldirish katta gunoh». Barcha katta yoshli mehnatga qobiliyatli musulmonlar Quronga ko‗ra zakot to‗lashlari shart bo‗lib, dastlab bu xayriya, keyinchalik muhtoj musulmonlar foydasiga soliqqa o‗zgardi. Bu boyliklardan isrof bilan foydalanishni oldini oladi. Zakot ma'lum minimumdan o‗tgan mulkdan to‗lanib, yerdan olingan mahsulotlardan 2.5%, oltin, kumush, qimmatbaho toshlar qazib olishdan 10%, dengiz mahsulotlaridan 20% to‗lanadi. Mazkur jamg‗armadan yordam olish huquqiga kambag‗allar, to‗lay olmaydigan qarzdorlar, urush Zakot – har yillik o‗z mulkining ma'lum qismini muhtojlar foydasiga ixtiyoriy-majburiy berishdir. Qurbon hayiti kunida mulk yoki mablag‗ga ega har bir erkin musulmon qurbonlik keltirishi kerak (bir kishi uchun –bir qo‗y, 17 kishi uchun bir tuya yoki bitta yirik shoxli qoramol. Qurbonlik qilingan hayvonning barcha go‗shtlari muhtojlarga tarqatiladi. Murakkab amaliyot shu yerda: go‗shtning uchdan bir qismi oila va mehmonlar uchun bayramga sarflanadi, qolganlari darhol muhtojlarga tarqatiladi. Teridan foydalanishda islomda shunday yozilgan: yoki uy xo‗jaligida foydalanish mumkin, kimgadir bepul berish mumkin, agar hyech kim olmasa sotib pulini 28 sadaqa qilish kerak. Agar qurbonlik qilishi shart bo‗lgan inson qandaydir sabab bilan uni bajarmasa u hayvon qiymatidagi pulni sadaqa qilish kerak. Muhammad ta'limotlari muhtojlikni bartaraf etishga qaratilgan. U shunday deydi, agar muhtoj inson ish o‗rganishi zarur va hayotida o‗zi daromad qilib, muhtoj bo‗lmaydi. Sadaqa so‗rash gunoh hisoblanib, uni faqat olov bilan yuvish mumkin. Islom arkonlaridan tashqari sadaqani yuqorida ko‗rsatilganlardan tashqari qarz so‗raganlarga berish, aybsizlarni ozod qilish, kasal va vafot etayotgan shaxslarni ko‗rish, dafn marosimida yordam berish, mehmonlarga mehmondo‗stlik ko‗rsatish, musofirlarga yo‗lni ko‗rsatish ham zarurdir. Bularning barchasi axloqiy ehtiyojni takomillashtirib, xech qanday hisob-kitobsiz xayriyani rag‗batlantiradi. Xayriyani tarqatish uch shaklda bo‗ladi: a)xayriyaning yagonaviylik akti ; b) aybni yuvadigan harakat ko‗rsatmalarni o‗ngli buzganligi uchun jarima,; v) o‗z daromadlarining ma'lum qismini mulksizlarga berish. Sadaqani qabul qilish uni berishga imkoniyati bo‗lmagan shaxs tomonidan amalga oshiriladi. 4. Yordamning cherkov shakli xristianlikning dastlabki yillaridan Rusi davlatchiligi paydo bo‗lgunga qadar ikkita asosiy yo‗nalishda rivojlandi: monastirlar orqali yordam berish- yordamning monastrlik tizimi, qavm orqali yordam-yordamning daromad tizimi. Monastrlar xayriya faoliyatining markaziy o‗rnini egallaganlar. Monastrlar qandaydir bir yordam shakliga ixtisoslashmagan. Ular asosan to‗rtta vazifani bajargan: davolash; moddiy mahsulotlarni bir marta berish orqali mulksizlarga yordam ko‗rsatish, muhtojlarni hunarmandchilikka o‗qitish, nazorat qilish. Boshqa yordam tizimi qavmlarda kuzatilgan. Monastr yordamidan farqi u yanada ochiqroq bo‗lgan. Unda butun jamoa, fuqarolar va cherkov hayoti aks etgan. Mazkur faoliyat faqatgina muhtojlarga yordam berish bilan cheklanib qolmasdan, ular turli xildagi ko‗mak moddiy yordamdan tarbiyalash va qayta tarbiyalashgacha bo‗lgan. Qavm shuningdek hududiy. Ma'muriy va soliq 29 birliklariga ega bo‗lgan. Deyarli har bir qavmda kambag‗allar uylari bo‗lgan. Qavmga xos xayriyaning muhim shakllariga cherkov g‗aznasidan ssuda, pul, non, urug‗ berishni keltirish mumkin. Qavmga xos xayriya monastirlik va fuqaroviy yordam tizimlari oralig‗idagi bo‗g‗in sanalgan. Monastrlardan farqli tarzda qavmlar ochiq tashkiliy tizimga ega edi. Xizmatchilar mustaqil tanlangan. Bundan tashqari jamoada oqsoqol saylanib, u iqtisodiydan ijtimoiygacha bo‗lgan vazifalarni bajargan.. 8 5. Bag‗rikenglik, insonparvarlik g‗oyalari va xayriya amaliyoti qadimgi yahudiylarda ham mavjud bo‗lib, ularning diniy va tarixiy-madaniy yodgorligi bo‗lgan Vetha vasiyatlarida o‗z aksini topgan. Qadimgi yahudiylarda yaqinlarga manaviy va moddiy yordam ko‗rsatish zaruriyati to‗g‗risidagi axloqiy me'yorlar mavjud bo‗lgan. Qisqacha yahudiy ensiklopediyasi mualliflarining tasdiqlashicha xayriya iudaizmning asosiy ko‗rsatmalaridan biri bo‗lgan. Vetxa vasiyatlari kambag‗allar foydasiga soliqqa tortishni nazarda tutuvchi bir qancha qonunlardan iborat. Talmudda xayriya sdaka so‗zi bilan tushuntiriladi (so‗zma-so‗z tarjima qilinganda to‗g‗rilik yoki adolatlilik) . Kambag‗al yordam olish huquqiga, o‗ziga to‗q odam esa berish huquqiga ega bo‗lgan. Xayriya majburiyatidan hyech kim ozod qilinmagan: na eng boy, na eng qashshoq. Talmudda hattoki sadaqa olgan nochor ham sadaqa berishi kerak deb qayd etilgan. Bunda xayriya qoidalari batafsil keltirilgan : u bilan kim va qanday shaklda shug‗ullanishi kerak, kim undan foydalanish huquqiga ega, xayriya maqsadlaridagi yordamning qanday o‗lchovlari bor ko‗rsatilgan. Xayriyadan foydalanishda ayollar erkaklarga nisbatan ustunlikka ega. Qashshoq yaqinlarga begonalardan oldin yordam ko‗rsatilishi kerak. O‗z shahridagi kambag‗allarga boshqa shaharlardagidan oldini yordam berish kerak. Iudaizm davomchilari maxsus xayriya kassasini tuzishgan. Kambag‗al holatlar mazkur kassada hisobga olingan. Kassa asirlarni chiqarish va nochor yosh oilalarni ta'minlash uchun xizmat qilgan. Shuningdek kambag‗allar uchun maxsus oshxonalar yaratilgan. Iudaizmda ijtimoiy yordamning quyidagi ko‗rinishlari 8 Костина Е.Ю. Ижтимоий хизматлар тарихи. – Владивосток: Узоқ Шарқ университети наш, 2003. 30 tasdiqlangan: pul chiqarish xayriya kassasi orqali amalga oshirilgan; oziq-ovqat mahsulotlari, kiyimlar berilgan, dafn qilishda ko‗maklashilgan. Xayriya maqsadlaridagi mablag‗lar turli manbalardan kelib tushgan: jamoa a'zolarining soliqlari, qurbonlik qilish, meros qoldirish, xayriya maqsadlarida berish, jarimalar, jamoa mulkidan foydalanganlik uchun ijara to‗lovlari. Qadimgi yahudiylarda xayriyaning namoyon bo‗lish shakllaridan biri qarz majburiyatlarini bekor qilish amaliyotidir. Bu har buyuk yubiley yillarida takrorlangan (50 yilda bir marta). Yahudiy hukumatlari xalq o‗rtasida sadaqalarni to‗plash va taqsimlash uchun maxsus tadbirlarni qabul qilganlar. Tadqiqotchilar insonning xayriya faoliyatini takomillashtiradigan asosiy motivlarni ajratadilar. Ijtimoiy faoliyatning axloqiy tomonini izlashga yo‗naltirilgan ilmiy ishlar xayriyaning diniy, vatanparvarlik va madaniy-estetik sabablarini ko‗rsatadi. Ular axloqlilik diniy e'tiqodda bo‗lishi mumkin deb hisoblaydilar. Mashhur rus faylasufi Bulgakov S.N. yozadi: «…axloqlilik dinga asoslanadi. Insondagi ichki kuch yaxshilik va yomonlikni ajratishni takomillashtiradi.». Nimaga inson o‗z vaqti, o‗z mablag‗ini qurbon qilishi, o‗z hayotini boshqalar xursandchiligiga sarflashi kerak.? Boshqalarga yordam berish asosida rahmdillik va altruzm turadi. Altruizm – bu boshqa shaxslarga beg‗araz xizmat qilish, ular uchun shaxsiy manfaatlarini qurbon qilishga tayyorlik, axloqiy tamoyil, xudbinlikning aksidir. Altruizm –o‗ziga nisbatan boshqalarning farovonligidan manfaatdorlikdir. Altruizm – (fr. altruisme ot lat. alter — boshqa) — beharaz harakatni tavsiflaydigan axloqiy tamoyildir. 9 . Altruzm atamasi O.Kont tomonidan kiritilgan (fr. «vivre pour autrui» – «boshqalar uchun yashamoq»), jamiyat ijobiy ta'siri ostida insonparvar qadriyatlar rivojlanadi. Bu axloqiy tamoyil o‗z farovonligiga nisbatan boshqalar farovonligi uchun xizmat qilishni anglatadi. Altruzm tamoyili beg‗araz yordamning universal 9 Фалсафа: Энциклопедик луғат. – М.: Гардарики. А.А. Ивин таҳрири остида. 2004. 31 shaklidir. Altruist hyech narsa evaziga ixtiryoy yordam beradi va uning uchun hyech nima kutmaydi. O.Kont individ va urug‗ni birlashtiruvchi hayvonlarga xos instint altruizmini ajratib ko‗rsatadi. Haqiqatdan ham ma'lum altrustik axloqning namoyon bo‗lishini hayvonlarda ham kuzatishimiz mumkin. Kalamushda o‗tkazilgan tajriba shuni ko‗rsatdiki, ehtiyojlarni qondirish uchun ulardan bittasi yoki navbat bilan birlashtirish mumkin. Ikkinchidan Kant barcha insonlarni birlashtiruvchi, yakunda spontan xususiyatga o‗zgaruvchi alturizmni ajratadi. Alturizm muammosiga biologik yondashuv G.Spenser asarlarida o‗z aksini topib, alturizm tabiiy evolyusiya jarayonida paydo bo‗luvchi adaptiv xususiyat sifatida alturizm ko‗rib chiqiladi.; Z.Freydning psixotahliliy konsepsiyasida altruistik xoxish qarama-qarshi yo‗nalgan birlamchi egoizm asabiy tovoni bo‗ladi deb hisoblangan.; F.G.Dobrjansk genetikasida altrustik hissiyot individda genetik dasturlashtirilgan bo‗lib, borliq uchun kurash shakllarida aks etadi.; Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|